Hoe verloopt een orgaan-transplantatie?

Tenzij je expliciet hebt bepaald dat je het niet bent, word je in België automatisch als potentieel orgaandonor beschouwd. En niemand van ons kan uitsluiten ooit een orgaan nodig te hebben.

​In ons land wordt iedereen die niet uitdrukkelijk te kennen heeft gegeven geen organen te willen afstaan, in theorie verondersteld in te stemmen met orgaandonatie. Anders gezegd: zwijgen is toestemmen. Dat principe heeft het voordeel van de duidelijkheid. Maar het heeft ook nadelen. Ten eerste ligt de kwestie nog altijd gevoelig bij de familie en de entourage van de donor indien hij of zij er bij leven nooit over heeft gepraat. Ten tweede schiet de sensibilisering van het grote publiek duidelijk tekort: over orgaantransplantatie is nog altijd weinig geweten en er doen over het onderwerp tal van clichés en opvattingen de ronde die soms al lang niet meer stroken met de realiteit.

Iedereen donor?

Sinds 2020 kun je je heel makkelijk registreren als donor of verzet aantekenen tegen orgaandonatie via de website mijngezondheid.belgie.be. Het voordeel van zo’n demarche is dat je je naasten heel wat geworstel met hun geweten bespaart. En toch is zo’n document niet-bindend. “We polsen altijd naar de wensen van de overledene alvorens een of meerdere organen weg te nemen”, stelt professor Benoît Rondelet gerust. Hij is medisch directeur van het universitaire ziekenhuis UCL in Namen, verantwoordelijk voor het traject chirurgische zorg bij longtransplantatie en voormalig orgaandonatiecoördinator in het Erasmusziekenhuis. “Wanneer er geen officieel document is, zal men in Wallonië vaker dan in Vlaanderen aan de familie of vriendenkring vragen of de potentiële donor iets over het onderwerp heeft gezegd. Hoewel een officiële verklaring niet onontbeerlijk is, is ze wel heel nuttig, want de vraag stelt zich altijd op een moment van rouw en dan kan orgaandonatie een forse impact hebben …”

Medische voorwaarden

Naast die wettelijke voorwaarde moet uiteraard ook een aantal medische voorwaarden zijn vervuld opdat iemand als donor kan fungeren. “Vandaag kunnen we bij 20 à 30% van de overlijdens in het ziekenhuis overwegen om organen weg te nemen”, aldus de professor. Het meest klassieke voorbeeld is dat van een hersendode patiënt (zie kader), maar het is niet het enige. Ook bij stopzetting van de behandeling (wanneer medische behandelingen niet langer zinvol worden geacht) of bij euthanasie kan men overwegen om organen weg te nemen. In geval van hersendood houdt men de patiënt kunstmatig in leven tot de orgaanafname, waardoor de organen langer van zuurstof worden voorzien. Bij stopzetting van de behandeling of bij euthanasie wordt de patiënt goed omkaderd tot de ademhaling en het hart stilvallen en moeten de organen dus snel na het overlijden worden weggenomen. De wet zegt dat “het wegnemen van de organen en het sluiten van het lichaam moeten gebeuren met respect voor het lijk en bezorgdheid voor de gevoelens van de familie.”
Voldoet de patiënt aan de criteria, dan wordt vooraf gecheckt in welke staat de organen zich bevinden. Dat gebeurt via een hele resem onderzoeken (bloedafname, radiografie van de thorax, fibroscopie van de longen, echografie, scan …). “Voor sommige organen geldt een leeftijdscriterium. Dat is bijvoorbeeld altijd het geval voor het hart, maar niet voor de lever, want die herstelt zeer goed.” Vervolgens wordt van de transplanteerbare organen melding gemaakt op het Europese platform Eurotransplant, dat instaat voor het vinden van een geschikte ontvanger.

Die eerst komt, eerst maalt?

De vraag naar organen is veel groter dan het aanbod. Bepalen wie van de vele kandidaat-ontvangers de ‘gelukkige’ wordt, gebeurt op basis van een omstandig toewijzingsschema, volgens strikte criteria van nut, urgentie en compatibiliteit. Een wachtlijst waarbij diegene die bovenaan prijkt het eerst wordt bediend, bestaat dus niet. “Een tiener die aan een extreem dodelijke ziekte lijdt, zal voorrang krijgen op een ouder iemand die er minder erg aan toe is”, licht Benoît Rondelet toe. “Al bestaan er ook ‘old for old’-transplantatieprocedures: in dat geval bewaren we het orgaan van een oudere persoon voor een receptor die ook al wat ouder is. Aangezien diens levensverwachting sowieso beperkter is, kunnen we het ons veroorloven wat meer risico te nemen … Vandaag kunnen we patiënten tot 60-65 jaar helpen met een transplantatie.” Een donororgaan moet niet alleen immunologisch en genetisch matchen, het moet ook de juiste omvang hebben. “Je kunt een long van een donor van 2 meter nu eenmaal niet inplanten bij iemand die 40 cm kleiner is.”

Iets minder tijdsdruk

Eenmaal de geschikte ontvanger gevonden, verwittigt Eurotransplant het ziekenhuis waar hij of zij is ingeschreven teneinde het orgaan daar bij voorrang naartoe te sturen. De organisatie neemt ook contact op met vier of vijf reserveziekenhuizen: elk daarvan kan het orgaan alsnog krijgen, mocht de ingreep niet kunnen plaatsvinden in de andere ziekenhuizen. De tijd dringt namelijk, zij het vandaag minder dan twintig of dertig jaar geleden. Bij het wegnemen van het orgaan begint de fase van koude ischemie, die duurt tot het moment waarop het orgaan bij de ontvanger wordt ingeplant. Tijdens koude ischemie werkt het orgaan totaal niet en wordt het bij lage temperatuur bewaard. Voor elk orgaan geldt een maximale ischemietijd. Na het verstrijken daarvan beginnen de cellen af te sterven en wordt het orgaan onbruikbaar. “We behandelen het orgaan ook met bewaarvloeistoffen om het afsterven van de cellen uit te stellen. En de technieken evolueren voortdurend: inmiddels weten we dat we de ischemietijd van een long beduidend kunnen rekken door die niet op ijs te bewaren, maar wel bij 7°C.”

Dringend vervoer

Organen worden meestal vervoerd in speciale boxen. Koeriers staan in voor het transport, doorgaans met de wagen. Orgaantransport per helikopter gebeurt in ons land slechts heel zelden. Vroeger moest de ontvanger zo snel mogelijk worden voorbereid en was het inplanten van het donororgaan hoogdringend. Vandaag is dat niet echt meer het geval. “Een orgaan dat ’s avonds wordt weggenomen en pas ’s anderendaags wordt ingeplant, is vandaag geen uitzondering meer.” Eenmaal op bestemming of nog tijdens het transport vindt reperfusie plaats: het orgaan wordt aan een toestel gelegd om het van zuurstof en nutriënten te voorzien, waardoor er een einde komt aan de ischemie. Deze procedure levert tijdwinst op en maakt het ook mogelijk om na te gaan hoe het met het orgaan gesteld is of om het te behandelen alvorens de bewaarvloeistoffen weg te spoelen. Pas daarna wordt het ingeplant bij de ontvanger.

Beproefde technieken

Orgaantransplantatie is een medisch hoogstandje, maar chirurgen beheersen de technieken vandaag uitstekend. “Zo’n operatie levert nog maar heel zelden problemen op. Voor het overleven van een transplantatiepatiënt is de aanpak van eventuele postoperatieve of immunologische complicaties veel meer van tel dan de eigenlijke chirurgie.” Tijdens de operatie sterft ‘slechts’ 1% van de patiënten.
Als het zieke of gebrekkig werkende orgaan niet van levensbelang is op korte termijn (nier, lever …), wordt het gewoon weggehaald en later vervangen. Bij een hart- en/of longtransplantatie wordt de patiënt aan de hart-longmachine gelegd om het bloed van zuurstof te voorzien en de bloedsomloop op gang te houden.
Het ingeplante orgaan wordt via macro- en microchirurgie met de diverse bloedvaten en kanalen verbonden. Vervolgens laat men er langzaam bloed naartoe stromen. In de meeste gevallen volstaat dit om het orgaan op te starten. Bij een hart- en/of longtransplantatie is soms tijdelijke ondersteuning of stimulatie vereist. “Op zich kan de operatie snel gaan. Een dubbelzijdige longtransplantatie duurde vroeger twaalf uur, nu nog vier à vijf uur. De procedures zijn in 25 jaar enorm verbeterd.”
Na de transplantatie moet de patiënt niettemin nauwgezet worden opgevolgd, zowel medisch als psychologisch. Een donororgaan is een vreemd lichaam, wat betekent dat de patiënt levenslang immunosuppressiva zal moeten nemen om afstoting te vermijden. Deze medicijnen maken de patiënt niet alleen vatbaarder voor infecties en bepaalde vormen van kanker, er worden ook andere ongewenste bijwerkingen aan toegeschreven, zoals een verhoogd risico op nierinsufficiëntie of vroegtijdige veroudering van de slagaders. “De farmaceutische labo’s hebben amper belangstelling voor research naar nieuwe immunosuppressiva, omdat er maar weinig winst mee te halen valt”, betreurt Benoît Rondelet. De arts moet van zo’n medicatie dus een zeer precieze dosis voorschrijven en die geregeld bijstellen (het eerste jaar na de operatie soms zelfs wekelijks!), dit om afstoting te vermijden en tegelijk het risico op complicaties te beperken.

Psychologische impact

Psychologisch gezien is het trouwens niet altijd evident om plots in het bezit te zijn van een orgaan dat heeft toebehoord aan iemand die overleden is, noch om opnieuw te leren leven zonder een ziekte die niet zelden een normaal leven in de weg stond. Toch loont het de moeite, want tot orgaantransplantatie wordt pas besloten na afweging van alle voor- en nadelen. Toegegeven, soms valt moeilijk uit te maken hoeveel de levensverwachting door de ingreep zal toenemen, maar dat de levenskwaliteit zal stijgen, dat staat vast. En vaak nog niet zo’n klein beetje ook. ●