Als pillen voor problemen zorgen

Tien pillen per etmaal. Het is bij vele ouderen dagelijkse kost. Die medicatie is vaak nodig, maar zorgt ook voor (onbewust) misbruik, ongewenste interacties, stiekeme verslavingen.

Vanaf vijf of meer verschillende geneesmiddelen is er sprake van polyfarmacie, een frequent fenomeen bij onze ouders: mensen boven de 75 jaar nemen gemiddeld acht tot tien geneesmiddelen per dag! Erg veel, maar niet noodzakelijk te veel. Een groot deel van die groep kampt met drie of vier chronische aandoeningen – diabetes, hoge bloeddruk... – waardoor je al snel de medicatie opstapelt”, verduidelijkt geriater Stany Perkisas (Ziekenhuis Netwerk Antwerpen).

De groeiende medicatielijst wordt mee in de hand gewerkt doordat je ouders vaak bij verschillende specialisten in behandeling zijn. Voor de huisarts is het niet evident om dan het overzicht te bewaren en waar nodig te saneren. “Medicatie zoals maagzuurremmers wordt vaak opgestart voor een specifieke klacht, maar nadien niet afgebouwd wanneer die indicatie wegvalt. Zo tikt het lijstje aan en dat is niet zonder risico”, stipt apotheker Charlotte Eerdekens (ZNA) aan. Daarenboven doen velen ook aan zelfmedicatie bij acute klachten. Thuisverpleegkundige Liesbeth*: “En daar loopt het vaak fout, omdat mensen zich niet bewust zijn van het effect. Een oudere patiën-te had plots hartkloppingen, dacht dat ze een infarct kreeg, en slikte dan maar het middel tegen hartkramp van haar man. Waarna ze helemaal van de kaart was, omdat zij daarnaast al acht andere geneesmiddelen nam! Of mensen voelen zich niet lekker en gaan dan aan hun dosis morrelen, omdat ze denken dat hun middel te veel of te weinig werkt. Maar dat alles komt vaak pas aan het licht wanneer thuiszorg wordt ingeschakeld.”

Spanningsveld

Polyfarmacie die onvoldoende wordt opgevolgd kan gevolgen hebben: geneesmiddelen kunnen elkaar tegenwerken of voor interacties zorgen. “Telkens er nieuwe medicatie wordt opgestart, wordt best het volledige medicatieschema opnieuw kritisch bekeken”, benadrukt apotheker Charlotte Eerdekens. Die interacties kunnen veel vormen aannemen. Dr. Perkisas: “Geregeld zie ik mensen met geheugenklachten, die een middel nemen voor hun blaas, dat erg nefast blijkt voor hun geheugen. Dan moet je voor die patiënt afwegen hoe je deze geneesmidelen met elkaar kan verzoenen.” Soms kan jarenlang fout gebruik van medicatie ook een impact hebben op de hersenreserve en het zenuwstelsel. “En hoe meer medicatie iemand neemt, hoe groter ook de kans op vergissingen of slechte therapietrouw. Dat dit niet onschuldig is, bewijzen de statistieken. Bij liefst een op de zes ouderen die vandaag op de spoed belanden is er een rechtstreekse link met medicatiemisbruik!”

Nier- en leverfunctie

Soms kan het ook aan de dosering liggen. Dr. Perkisas: “Een ouder lichaam verwerkt medicatie anders. Ouderen zijn doorgaans minder goed gehydrateerd en vaker ondervoed, wat voor een hogere concentratie van het geneesmiddel in het bloed zorgt. Is er ook sprake van een verminderde nier- of leverfunctie, dan worden geneesmiddelen veel trager afgebroken of uitgescheiden, wat tot toxische waarden kan leiden. Vandaar dat medicatie langzaam moet worden opgestart en opgebouwd.”

“Wat vaak over het hoofd wordt gezien, is dat mensen hun voorgeschreven middelen combineren met voedingssupplementen, die de werking van andere geneesmiddelen kunnen beïnvloeden of ongewenste bijwerkingen geven”, benadrukt Charlotte Eerdekens. “Een bekend voorbeeld zijn de roderijstgistpreparaten, die dezelfde eigenschappen en bijwerkingen kunnen hebben als cholesterolverlagende statines, maar die niet als geneesmiddel worden aanzien. Verder kunnen ook andere eetgewoonten interfereren met medicatie. Koolsoorten bevatten bijvoorbeeld veel vitamine K, wat de werking van antistollingsmiddelen kan hypothekeren.”

Slaapmiddelen

Voor de kinderen (of andere mantelzorgers) blijft het medicatiemisbruik van hun ouders vaak lang onder de radar. Thuisverpleegkundige Liesbeth: “Toen ik de zoon van een gezin kwam verzorgen, riep de inwonende oma mij. Ze bleek die nacht gevallen en had enorme rugpijn en een open wonde. Toen ik even doorvroeg, gaf ze toe dat ze ‘enkele’ slaapmiddelen had genomen, bovenop haar andere medicatie. Dat bleek helemaal niet de eerste keer te zijn, maar haar kinderen vielen uit de lucht. Was ik op dat moment niet toevallig in huis, dan had niemand dit opgemerkt! Ik heb haar verzorgd, informatie gegeven over haar medicatie en haar aangeraden dit dringend met haar huisarts te bespreken.”

“De grootste problemen van medicatiemisbruik gebeuren met slaapmiddelen, gevolgd door pijnstillers, kalmeerpillen en angstremmers”, zegt dr. Perkisas. Naar schatting 10 tot 15% van de ouderen misbruikt slaapmiddelen. Vaak gaat het om mensen die ook andere klachten hebben, zoals depressie of angst. “Ook het veranderde slaappatroon bij je ouders speelt een rol. Hun slaapbehoefte daalt terwijl ze denken dat ze nog steeds acht uur onder de wol moeten. Ze trachten dat te remediëren met slaapmedicatie, maar worden al heel snel afhankelijk. Zo’n verslaving is bijzonder moeilijk om weer af te bouwen, want het ontwenningsproces kan enkele maanden duren.”

Vage klachten

Slaapmiddelenmisbruik uit zich meestal in vage klachten zoals verwardheid, vertraagde reacties, slaperigheid, minder eetlust, maar ook valpartijen en geheugenproblemen die aan dementie doen denken. “Voor een mantelzorger is het niet eenvoudig om te achterhalen wat er speelt: een onderliggende aandoening, medicatiemisbruik, de leeftijd? Zodra je ongerust bent over dat gedrag, moet je het bespreken met vader of moeder. De manier waarop is echter cruciaal. Want dit soort gesprekken ligt gevoelig. Het kan bij je ouders beschuldigend overkomen. Formuleer het dus positief, maar benoem het: ‘Ik ben ongerust omdat ik denk dat er een probleem is met je medicatiegebruik’. Heel veel misbruik gebeurt immers onbewust of door verkeerde informatie. Zoals nog een tweede slaappil nemen omdat je moeder gelooft dat de eerste niet werkt. De eerste stap is je ouders zelf te laten inzien dat er iets aan de hand is. Als dat moeilijk ligt, kan het helpen via een familiegesprek de dokter die boodschap te laten brengen. Soms blijven ouders weigeren om hun medicatiemisbruik aan te pakken, maar zo zet je de relatie met je vader of moeder tenminste niet op het spel.”

Medicatieconsult

In heel wat ziekenhuizen organiseren artsen en apothekers al consulten om de ellenlange medicatielijst kritisch te evalueren. Dr. Perkisas: “Daarbij bespreken we met de patiënt en zijn familie waarom, wanneer en hoe die middelen moeten worden gebruikt.” Zo kunnen ze makkelijker de stap zetten om onnodige medicatie te stoppen. “Want ook zonder verslaving, is het voor sommigen psychologisch lastig om afscheid te nemen van een jarenlange pil”, benadrukt Charlotte Eerdekens. “Je vader of moeder blijkt eraan gehecht en stoppen kan hen angst bezorgen dat hun klacht zou terugkeren of verergeren.”

Hoe bepaal je welke medicatie voorrang krijgt als ze elkaar tegenwerken? “Dat is telkens een heel individuele afweging”, zegt dr. Perkisas. “Daarbij wordt nagegaan of je vader die af en toe valt nog wel baat heeft bij bloedverdunners. We bespreken dan openlijk met de patiënt en zijn familie de voor- en nadelen van elke keuze en nemen samen een beslissing. Belangrijk is dat je ouders begrijpen wat ze nemen en hoe dat werkt. Daarbij willen we hen uiteraard zolang mogelijk zelfstandig laten omgaan met hun medicatie.”

* Thuisverpleegkundige Liesbeth getuigt anoniem.