Bipolaire stoornis: een stemming als een stuiterbal

Een bipolaire stoornis komt veel voor. Toch duurt het vaak erg lang eer de diagnose wordt gesteld. De ziekte uit zich dan ook op veel manieren, die amper stroken met de gekende clichés.

In zijn meest recente film The Restless (Les Intranquilles, oktober 2021) schetst de Belgische regisseur Joachim Lafosse een bijna autobiografische gezinssituatie, die toont hoe moeilijk het is om te leven met een bipolaire vader. Vaak wordt bipolariteit weggezet als een rollercoaster van heftige stemmingswisselingen, die klimmen naar ongekende hoogtes, om nadien naar een absoluut dieptepunt te zakken. “Bij mensen met bipolariteit – vroeger werden ze manisch-depressief genoemd – is de stemming ontregeld. Euforische en depressieve fases wisselen elkaar af”, omschrijft professor Gabrielle Scantamburlo (diensthoofd psychiatrie, universitair ziekenhuis Luik) de stoornis. “Hun stemming slingert heen en weer tussen die twee uitersten of polen. Na een up volgt een down, waarbij de rollercoaster soms halt houdt en er een stabiele periode wordt ingelast waarin de stemming normaal is.”

Dubbel gestraft

Bipolariteit komt vrij veel voor: naar verluidt treft de aandoening 1,5 tot 4% van de bevolking. Maar het is ook een van die stoornissen die maar al te vaak karikaturaal worden voorgesteld. Met dank aan de roddelpers, die garen spint bij beroemdheden met een ernstige bipolaire stoornis en gretig inzoomt op zowel hun overmatige euforie als hun diepe wanhoop. De voorbeelden zijn legio: Lou Reed, Marilyn Monroe, Jim Carrey, Robin Williams en, meer recent, Kanye West, Britney Spears... Maar bipolariteit herleiden tot die beroemde en vaak ook extreme gevallen is net iets te simplistisch.

“Dat zorgt ervoor dat bipolaire patiënten dubbel worden gestraft: ze gaan niet enkel gebukt onder hun ziekte, maar ook onder die clichés”, zegt dokter Daniel Souery van het Brusselse psychiatrische netwerk Epsylon. “Het klopt dat de ziekte kan leiden tot hoge pieken en diepe dalen, maar niet elke bipolaire patiënt wordt depressief en zit met zelfmoordgedachten, om vervolgens dolenthousiast een Ferrari te willen kopen.”

Vele gedaantes

Bipolariteit uit zich op heel veel manieren: hoe vaak de cycli (manische fase + depressieve fase, met of zonder rustige periode) optreden en hoelang ze duren, verschilt sterk van patiënt tot patiënt. En de mogelijke symptomen zijn talrijk. De ziekte zelf wordt trouwens opgedeeld in twee types. Type I gaat gepaard met flagrante manische episodes met waanideeën, hallucinaties..., die dringend een medische tussenkomst en vaak ook een ziekenhuisopname vergen. “Dit geldt niet voor type II: de depressieve episode is wel goed merkbaar, maar de up of hypomanie, gaat soms haast onopgemerkt voorbij”, geeft professor Scantamburlo mee. “Liefst 40% van de mensen bij wie de diagnose depressie wordt gesteld, is in feite bipolair. Wanneer iemand depressief is, is het dus belangrijk om ook aan bipolariteit te denken.”

Die lastige diagnose vormt een probleem voor de volksgezondheid. Omdat een bipolaire stoornis vaak wordt verward met andere aandoeningen, duurt het gemiddeld tot tien jaar na de eerste manische of depressieve fase voor de juiste diagnose wordt gesteld, en soms nog langer. Jammer, want hoe vroeger de behandeling start, hoe beter de prognose. “Anderzijds mogen we ook niet achter alles bipolariteit zoeken”, waarschuwt de psychiater. “We hebben allemaal wel eens last van stemmingswisselingen. Sommigen vaker dan anderen, zonder dat zoiets meteen een ziekte is. Tijd is in deze een belangrijke factor: om van een depressieve fase te kunnen spreken moet die minstens twee weken duren, en een manische fase minstens een week.”

Vruchtbare voedingsbodem

Blijft de vraag waar zo’n stemmingsstoornis vandaan komt. Net als bij het merendeel van de psychiatrische aandoeningen, zijn er tal van oorzaken. Anders dan lange tijd beweerd, speelt erfelijkheid geen doorslaggevende rol, al kan er sprake zijn van een zekere aanleg. “Dankzij de neurowetenschappen en de medische beeldvorming weten we nu dat bipolaire patiënten, al voor de eerste manische + depressieve fase, hoogsensitief zijn”, licht dokter Souery toe. “Alle patiënten met een bipolaire stoornis zijn bijzonder gevoelig, ervaren emoties heel intens en uiten die ook fors, waardoor hun brein overreageert.”

Onder meer problemen tijdens de kindertijd (traumatische gebeurtenis, middelengebruik, verstoord bioritme, seksueel misbruik, gebrek aan genegenheid...) zijn een vruchtbare bodem voor een bipolaire stoornis, omdat de hersenen op dat moment in volle ontwikkeling zijn. “Een traumatische gebeurtenis tijdens de kinderjaren heeft een negatieve impact op de hersenontwikkeling. Er is trouwens ook een link met ontstekingsreacties en met het afweersysteem”, aldus nog professor Scantamburlo. “Zo’n gebeurtenis resulteert in een afwijking in de hersenstructuur – hetzij biochemisch, hetzij ter hoog- te van bepaalde neurale circuits. Die afwijkingen kunnen op hun beurt aanleiding geven tot stemmingswisselingen.” Een trigger – ontregeld bioritme, ongezonde levensstijl, stress... – volstaat al om een bipolaire cyclus in gang te zetten. Al kunnen de cycli zich ook zonder duidelijke reden voordoen.

Behandeling is maatwerk

Door de veelheid aan mogelijke oorzaken en symptomen is de stoornis vrij moeilijk te herkennen. “Op het internet vind je vragenlijsten om jezelf te ’testen’ op bipolariteit, maar uiteraard moet een arts de diagnose stellen”, beklemtoont dokter Souery. “Raadpleeg bij twijfel een psychiater, want die kan, indien nodig, meteen werk maken van een behandeling. Al duurt het even eer zo’n behandeling aanslaat: vaak is de ziekte gedurende een vrij lange periode erg actief en moeilijk te stabiliseren.”

Elk geval van bipolariteit is uniek. En dus is de behandeling maatwerk. Meestal gaat het om een combinatie van stemmingsstabilisatoren, psychotherapie en gezondheidsopvoeding, waarbij de patiënt leert om de risico’s te beperken en de signalen die een crisis aankondigen te herkennen. “En dan is er natuurlijk de hulp van lotgenoten, een erg efficiënte aanpak waarbij bipolaire patiënten elkaar steunen”, aldus nog de psychiater. “Maar eenmaal de juiste combinatie is gevonden, is het volstrekt mogelijk om een normaal leven te leiden. Sommigen bestempelen bipolariteit zelfs als een verrijking, op voorwaarde dat je er goed mee leert omgaan!”