De kracht van je hormonen

Ze maken je dikker, smaller, warmer, kouder, groter of kleiner. Ze hebben een grote vinger in de pap bij obesitas, diabetes, slaap en je humeur. Maar tegelijk worden ook heel wat klachten onterecht op hun conto geschreven.

Wanneer hormonen het nieuws halen, krijgen ze meestal een kwalijke rol toebedeeld. Denk maar aan de verhalen over doping, groeihormonen die illegaal in vlees worden gebruikt of de ophef rond endocriene verstoorders in het milieu. “Die negatieve reputatie strookt totaal niet met wat hormonen werkelijk voor ons betekenen. Heel wat hormonen, zoals insuline of je schildklierhormonen, zijn van levensbelang, terwijl anderen, zoals je sekshormonen, een enorme impact hebben op je bot- en levenskwaliteit”, weet topdokter en hormonenspecialist prof. Guy T’Sjoen (UZ Gent). Hoog tijd dus voor wat eerherstel voor deze onzichtbare handlangers.

1 Hormonen zorgen er onder meer voor dat we warm of koud krijgen, of scherp staan bij noodsituaties. Hoe werkt dat?

Prof. Guy T’Sjoen: Je hersenen sturen dat proces aan. De controlekamer is de hypothalamus, die instructies geeft aan de hypofyse, waar vervolgens de signaalstoffen worden aangemaakt die in de bloedbaan gaan. Dat is de start van een cascade aan acties, want de hormonen uit de hypofyse zijn meestal maar de voorlopers. Stel dat er plots een brandalarm afgaat, dan worden vanuit je hersenen in verschillende stappen stoffen uitgestuurd richting je bijnier om daar het stresshormoon cortisol te produceren. Tegelijkertijd komt er ook adrenaline vrij, die ervoor zorgt dat je correct kan reageren door te vechten of te vluchten. Terug in veiligheid, krijgen je hersenen het signaal dat alles onder controle is, en stopt de verhoogde cortisolaanmaak. Gelijkaardige processen vinden plaats voor het regelen van je bloeddruk, temperatuur, honger enz.

2 Wat zijn de voornaamste hormonen?

Prof. Guy T’Sjoen: Insuline, het schildklierhormoon en cortisol (bijnierhormoon) zijn essentieel omdat die je in leven houden, maar ook de groeihormonen, sekshormonen of aldosteron dat je bloeddruk regelt, de honger- en verzadigingshormonen zoals ghreline en leptine en tal van andere zijn van groot belang. Vandaag kennen we ongeveer 50 hormonen, maar niemand weet of dit het volledige plaatje is. Geregeld detecteren we nog nieuwkomers. Vrij recent zijn de darmhormonen (incretines) ontdekt. Wanneer je suikers eet, nemen die toe en stimuleren je alvleesklier bij de aanmaak van insuline. Dat inzicht heeft intussen geleid tot nieuwe behandelingen voor diabetespatiënten. Ook over de precieze werking van hormonen valt nog heel wat te ontrafelen. Een erg intrigerende stof is DHEA, het hormoon dat in de hoogste concentratie in je bloed zit, maar waarvan niemand precies weet wat het doet. Sommigen noemen DHEA het hormoon van de jeugd, omdat het op jonge leeftijd piekt. Volgens andere hypothesen speelt het een rol bij je stofwisseling, libido en afweer.

3 Bij welke klachten moet je denken aan hormonale problemen?

Prof. Guy T’Sjoen: De meest urgente hormonale klacht is veel drinken, veel plassen, veel dorst hebben, wat kan wijzen op een insulineprobleem en diabetes. Schildklierproblemen manifesteren zich vaak subtieler. Een trage schildklierwerking geeft klachten zoals vermoeidheid, een kouwelijk gevoel, traagheid, haaruitval... Anders dan vaak gedacht leidt dit zeker niet tot een grote gewichtstoename, maar hooguit tot enkele kilo’s extra. De meeste mensen met obesitas hebben trouwens normale schildklierwaarden. Een te snelle schildklier herken je makkelijker door o.a. hartkloppingen, nervositeit, gewichtsverlies, bevende handen. Schildklierproblemen en diabetes vallen gelukkig vlot te testen.

Daarnaast is er een scala aan vagere klachten zoals vermoeidheid, acne, slecht humeur, stemmingswisselingen,... waar hormonale stoornissen aan de basis kunnen liggen, maar die veel moeilijker uit te klaren zijn. De zoektocht naar hormonale problemen kan je vergelijken met detectivewerk. Niet zelden moe- ten we mensen teleurstellen omdat er geen specifieke hormonale oorzaak is.

Ook minder voor de hand liggende fenomenen kunnen het gevolg zijn van veel te lage of torenhoge hormoonwaarden. Wanneer je groeihormoon in overdrive gaat, krijg je grovere gelaatstrekken, een dikkere neus, een meer uitgesproken kin, je trouwring past niet meer, je schoenmaat schuift op, slaapapneu, een dikke schildklier, snurken enz. Die symptomen treden heel geleidelijk aan op, waardoor de overkoepelende diagnose acromegalie vaak pas laat komt. Soms passen klachten zowel bij een hartaandoening als bij een hormonale afwijking. Bij een hoge bloeddruk, het gevoel in een achtbaan te zitten, opgejaagdheid en een rood aangezicht, trekken mensen meestal eerst naar een cardioloog. Pas als de klassieke behandeling niet aanslaan, wordt gedacht aan een overproductie van adrenaline door de bijnier (feochromocytoom), waardoor die af en toe een gigantische lading adrenaline in je lichaam pompt.

4 Waarom is het zo moeilijk om hormonen juist te meten?

Prof. Guy T’Sjoen: Het meten en interpreteren van heel wat hormoonwaarden is erg lastig, omdat het is als zoeken naar een speld in een hooiberg! De concentraties zijn heel laag. Bovendien schommelen sommige hormonen in je bloed doorheen de dag. Omdat de meesten hormonen zoals testosteron of cortisol ’s ochtends pieken, vinden bloedafnames net dan plaats. Daarnaast zijn er nog heel wat zaken die de hormoonspiegels beïnvloeden, zoals medicatie. En alsof dat niet volstaat, is niet iedereen even gevoelig voor hormonen. Je behoefte varieert naargelang je leeftijd of voedingsgewoonten.

Om tunnelvisie op klachten te voorkomen mogen we ons nooit alleen op de hormoonwaarden baseren om conclusies te trekken. Een terugkerend verhaal is de twijfel van veel mannen over hun testosteronspiegel. De normaalwaarden voor dit mannelijke hormoon zijn heel breed, waardoor we geregeld mannen over de vloer krijgen die zich zorgen maken omdat ze net boven die drempel zitten en daar allerlei klachten zoals vermoeidheid en verlies van spiermassa aan toeschrijven. Dat klopt vaak niet. De reden dat zij lagere normaalwaarden hebben is omdat ze gewoon minder nood hebben aan testosteron om hetzelfde effect te bereiken. Ze beschikken over gevoeliger receptoren dan mannen met hogere testosteronspiegels. Een hoog of laag normaalniveau van testosteron zegt ook totaal niets over je mannelijkheid.

5 Welke rol spelen hormonen bij obesitas en hoe kunnen ze helpen afvallen?

Prof. Guy T’Sjoen: Obesitas is meestal een levensstijlprobleem maar tal van hormonen onderhouden en stimuleren dit. Zo produceert ook vet bepaalde hormonen, zoals het verzadigingshormoon leptine. Dat geeft een signaal wanneer je genoeg hebt gegeten, maar bij mensen met obesitas blijkt dit minder goed te functioneren, terwijl het hongerhormoon ghreline zeer actief is. Bij een crashdieet raakt dit systeem compleet ontregeld. Omdat je vetpercentage daalt, daalt de leptine, en kan je niet meer weerstaan om weer te beginnen eten. En omdat het ghreline hoog blijft, kom je na zo’n dieet extra aan.

Ook andere hormonen doen hun duit in het zakje. Zo verhoogt stress de aanmaak van cortisol, dat je eveneens doet eten, terwijl slaaptekort het hongerhormoon aanwakkert en het verzadigingshormoon verlaagt. Tot voor kort konden we mensen met obesitas op hormonaal niveau niet verder helpen. Nu beschikken we over de zogeheten incretines (een soort darmhormonen) die zorgen voor extra gewichtsverlies, op voorwaarde dat je ze combineert met aangepaste voeding en beweging. Deze medicatie werkt eetlustremmend en zorgt ervoor dat je veel efficiënter omspringt met je insuline. Voorlopig zijn deze middelen enkel terugbetaald en ook voorbehouden voor diabetespatiënten. Nadeel is wel dat je zo’n behandeling langdurig moet nemen, want als je stopt keren de problemen terug.

6 Wijzigt de aanmaak en nood aan hormo-nen met de leeftijd?

Prof. Guy T’Sjoen: Tijdens de menopauze droogt de productie van vrouwelijke hormonen quasi op. Testosteron daalt ook lichtjes met 1% per jaar na de leeftijd van 30. Die geleidelijke afname zien we ook bij andere hormonen. Vandaar dat er aangepaste hormoonwaarden zijn voor ouderen en jongeren. Dat is onder meer het geval voor groeihormoon en de schildklierhormonen, omdat we er voor die laatste vanuit gaan dat iets lagere waarden op latere leeftijd meer beschermend zijn. Te hoge schildklierhormoonspiegels geven sneller hartritmestoornissen. Een fout die zogenaamde anti-aging artsen vaak maken, is dat ze de hormoonspiegels bij ouderen even hoog willen houden, terwijl het verjongend effect nooit bewezen is.

7 Tal van hormonen zijn doeltreffende medicatie en werden in het verleden al eens om foute redenen geslikt.

Prof. Guy T’Sjoen: Ze zijn zeer werkzaam, maar je mag ze nooit op eigen houtje slikken. Zo werden schildklierhormonen vroeger gebruikt om af te vallen, terwijl dit grote risico’s inhoudt op hartproblemen. Cortisone is dan weer doeltreffend voor verschillende ziekten, maar heeft ook een euforisch effect en werkt verslavend. Het neemt de pijn weg maar tegelijk onderdruk je er de eigen aanmaak van cortisone door de bijnieren mee. Door gewenning moet de dosis vervolgens worden opgedreven, wat de deur opent voor ernstige bijwerkingen zoals een dunne huid, dikke buik, spierzwakte, botontkalking, overgewicht, een rond rood gezicht. Mensen die jarenlang cortisone nemen kunnen er blijvende cognitieve en psychologische schade aan overhouden zoals concentratieproblemen. Hormonen die tijdelijk als medicatie worden genomen, moeten meestal ook langzaam worden afgebouwd om de wisselwerking met de hypofyse, die de eigen hormoonproductie aanstuurt, goed af te stemmen.

8 Kan je zelf iets doen om de goede werking van je hormonen te ondersteunen?

Prof. Guy T’Sjoen: De meeste gezondheidswinst boek je door obesitas en type 2 diabetes te voorkomen. Vandaag kampt 66% (!) van de Belgen met overgewicht of obesitas en zit ook type 2 diabetes sterk in de lift. Dat betekent je levensstijl aanpassen met gezonde voeding, beweging, weerstandstraining en voldoende slaap. Hormoondiëten waarbij bepaalde ingrediënten worden gepromoot om je hormonen te sturen, zijn complete onzin. Wat momenteel ook populair is zijn ijsbaden. Die zouden helpen om bruin vet te stimuleren. Het klopt dat dit type vet meer calorieën verbrandt, maar of dit nu echt zo’n groot verschil maakt voor je gewicht betwijfel ik. En of het haalbaar is voor de meesten, is ook een groot vraagteken.

9 Zin of onzin: bestaat er zoiets als bijnier-uitputting dat aan de basis zou liggen van tal van hormonale klachten?

Prof. Guy T’Sjoen: Dat is een mythe, maar een diagnose die verstrekkende gevolgen kan hebben. Vooral mensen met vermoeidheidsklachten, zoals CVS of fibromyalgie, kloppen daarmee aan, omdat die klachten deels vergelijkbaar zijn met de ziekte van Addison, een zeldzame auto-immuunziekte waarbij je bijnieren stilvallen. Maar door mensen luie bijnieren aan te praten, kregen ze onterecht een cortisonebehandeling, waardoor hun bijnieren natuurlijk zelf geen cortisone meer aanmaakten. Een aantal jaar terug zagen we een epidemie van mensen die echt ziek zijn geworden door dit soort onterechte behandelingen.

Meer lezen? Fit op 50, Prof. Dr. Guy T’Sjoen, uitg. Lannoo, 26,99 euro. ISBN 9789401486941.