Hallucinaties, vertigo... Bedrieglijk brein

Optische illusies kennen we allemaal van pretparken of musea. Minder grappig wordt het wanneer ons brein signalen verkeerd interpreteert waardoor klachten kunnen ontstaan of aanhouden.

“Als hersenstructuren niet de normale informatie ontvangen, gaan ze zelf informatie aanmaken”, stelt de befaamde Nederlandse hersenonderzoeker dr. Dick Swaab. Dat principe geldt onder meer voor een gebrek aan impulsen vanuit het oor, het oog, het geheugen of de ledematen. Dat kan leiden tot allerhande fenomenen van hallucinaties tot pijnproblemen. Door deze bijzondere rol van de hersenen beter te doorgronden en te begrijpen, kan je meer vat krijgen op dit soort klachten, wat kan helpen om ermee om te gaan.

Tinnitus

Een bekend voorbeeld van dit fenomeen is tinnitus of oorsuizen waarbij de hersenen zelf geluidsstimuli aanmaken. Audioloog prof. Bart Vinck (UZ Gent): “Het binnenoor is uitgerust met duizenden gevoelige haarcellen die op verschillende frequenties geluidsgolven opvangen en die via de gehoorzenuw doorseinen aan onze hersenen. Wanneer een aantal haarcellen beschadigd raken, belandt er minder geluid in het oor. Het brein stelt vervolgens vast dat het minder geluid opvangt en zal hierop reageren door te gaan compenseren. De gehoorzenuw lost dat gebrek aan ‘stimuli’ op door extra zenuwprikkels naar de hersenen te sturen. Het gehoorsysteem wordt hyperactief. De hersenen herkennen die zenuwprikkels als geluid hoewel dat niet afkomstig is van buiten het brein. Zo wordt het tinnitussignaal geboren.”

Sommigen kampen met een hoge tinnitustoon, wat meestal het geval is bij ouderen. Bij anderen situeert de pieptoon of de ruis zich eerder op een lagere frequentie. “De toon stemt overeen met de frequentie waar de gehoorschade zich bevindt. Omdat de haarcellen daar geen geluid doorgeven, komt er een soort ‘fantoomtoon’ in de plaats. Als je die gehoorschade niet behandelt en dus zorgt voor echte geluidsstimuli, zal het lichaam dat geluidssignaal blijven uitzenden, als een waarschuwing dat er wat aan de hand is”, vertelt prof. Bart Vinck. Voor tinnitus bestaat geen uniforme aanpak maar is een behandeling op maat aangewezen waarbij zowel gehoorverlies wordt aangepakt als de invloed van angsten of negatieve gedachten via cognitieve gedragstherapie.

Hallucinaties

Een gelijkaardig verhaal van bedrieglijke hersenen illustreert het syndroom van Bonnet, dat heel wat slechtziende mensen op latere leeftijd treft. Het komt vooral voor bij oogaandoeningen zoals maculadegeneratie of glaucoom. Doordat de hersenschors hierbij onvoldoende echte visuele input doorkrijgt via het oog, gaat het brein zijn eigen beelden creëren. Daardoor kunnen ogen plots vreemde of kleurrijke beelden te zien krijgen, vooral in slecht verlichte omgevingen. Deze mensen beseffen wel degelijk dat het niet om echte beelden gaat maar een soort hallucinaties en als ze hun ogen sluiten verdwijnen die ook meestal. Het is dus duidelijk geen psychische stoornis maar een afwijkende waarneming die soms wel beangstigend kan overkomen.

Fantoomsensaties zoals de pijn die mensen gewaarworden van wie een arm of been werd geamputeerd zijn eveneens gebaseerd op dit principe. Het brein ‘verzint’ de aanwezigheid van het verdwenen lidmaat bij gebrek aan informatie uit dat arm of been.

Vertigo door
rondzwevende
oorkristallen

De meeste voorkomende oorzaak van vervelende draaiduizeligheid zijn rondzwevende oorkristallen. In medische taal heet dat BPPD (Benigne Paroxismale Positie Duizeligheid) en ook hierbij worden we door onze hersenen op het verkeerde been gezet.

Drie hoofdrolspelers maken dat ons lichaam continu in balans is en onze blik stabiel. Dat hebben we te danken aan de samenwerking tussen de evenwichtsorganen in het binnenoor, de ogen en de receptoren in de spieren, pezen en gewrichten die informatie geven over de positie van het lichaam. Al die waarnemingen gaan via zenuwbanen richting de hersenen, die als een soort regisseur instructies geven om je houding bij te sturen zodat het evenwicht gegarandeerd blijft. Raakt een van de drie systemen verstoord zoals bij BPPD, dan trachten de andere onderdelen dat te compenseren.

Bij BPPD gaan oorkristallen – een soort gruis in het gelatinelaagje in het evenwichtsorgaan – zich losmaken en vervolgens ergens in de halfcirkelvormige kanaaltjes van het binnenoor belanden. Daar kunnen ze samenklonteren en de vloeistofstromen beïnvloeden. “Daardoor wordt aan het brein een beweging doorgegeven die in realiteit al gestopt is wat die typische duizeligheidsklachten geeft wanneer je je hoofd beweegt. Meestal houdt het na een minuutje stilzitten alweer op, maar herbegint het zodra je je hoofd weer verroert. Het evenwichtsorgaan bestaat uit drie van die kanaaltjes maar in 95% van de gevallen verzeilen de oorkristallen in het achterste deel. Daar verstoren ze vooral de bewegingen van voor naar achteren toe, zoals gaan liggen of rechtop komen. Eindigen ze in de eerste kanaaltjes, dan word je vooral duizelig wanneer je opzijdraait,” weet nko-arts Marc Lammers (UZ Antwerpen).

Het is belangrijk om dit zo snel mogelijk te behandelen want anders kan het uitmonden in chronische duizeligheid, zeker wanneer je al instabieler bent door een verminderde gehoor- en evenwichtsfunctie. Ook hier spelen de hersenen alweer een dubieuze hoofdrol. Op termijn kan het evenwichtssysteem immers ontwricht raken doordat de hersenen langdurig verkeerde signalen hebben ontvangen vanuit het binnenoor. Zelfs wanneer de oorkristallen al lang weer op hun plaats zitten, kan je daardoor toch draaierig blijven bij het bewegen.

Oorkristallen aanpakken gebeurt door … te draaien via een specifiek manoeuvre. Dit Epley manoeuvre is een combinatie van opeenvolgende rotatiebewegingen met het hoofd en het lichaam, met af en toe tussenpauzes. Op die manier worden de verdwaalde oorkristallen langzaam opnieuw naar hun oorspronkelijke plekje gemanipuleerd. Omdat het om erg specifieke bewegingen gaat, laat je die best uitvoeren door een arts of kinesitherapeut.

Chronische pijn

Chronische pijn is een complex verhaal en heeft altijd te maken met het brein waar bepaalde signalen niet op de juiste manier verwerkt worden. Een heel netwerk aan hersengebieden en zenuwcellen is betrokken bij het ervaren van pijn. Naast het louter fysieke gegeven is er ook de psychosociale dimensie. Pijn is immers ook een emotionele ervaring waarbij je emoties en gemoedstoestand je gevoeligheid voor pijnprikkels beïnvloeden.

Als je pijndrempels te laag worden, zal het pijnsysteem ook reageren op niet-schadelijke prikkels zoals een banale aanraking. Dat kan leiden tot een vicieuze cirkel die op zijn beurt op je gemoed weegt. Door de aanhoudende pijn word je somber en angstig wat ervoor zorgt dat je hersenen minder serotonine (gelukshormoon) en noradrenaline ter beschikking hebben, waardoor de pijnpoorten nog verder openstaan voor niet-schadelijke prikkels.

Het pijnsysteem kan je vergelijken met een brandalarm”, beschrijft pijnspecialist prof. Bart Morlion (UZ Leuven) de complexe werking. “Dat werkt prima bij acute pijn maar soms kan het systeem overgevoelig worden en alarmsignalen blijven sturen naar het brein, terwijl er geen sprake is van een vuurhaard. Pijnsignalen blijven vervolgens circuleren hoewel er al lang geen verband meer bestaat met een lokaal letsel. Op dat punt aangekomen, zijn lokale behandelingen zinloos. Er valt geen brand te blussen, het probleem situeert zich bij de alarminstallatie of het pijnsysteem zelf.” De pijnpoort in het ruggenmerg van de wervelkolom die de signalen naar het brein filtert staat dan vaak wagenwijd open. Met als gevolg dat de minste aanraking al reactie uitlokt bij heel wat chronische pijnpatiënten.

Met ouder worden werken bij heel wat mensen ook de pijndempende breinmechanismen minder goed waardoor je gevoeliger kan worden voor allerhande pijnprikkels.

Fibromyalgie

Ook bij chronische pijn door fibromyalgie vormt de werking van de hersenen een cruciale schakel. Bij deze aandoening signaleren patiënten klachten zoals wijdverspreide spierpijnen in combinatie met hoofdpijn, slaapproblemen, vermoeidheid en allerhande cognitieve en stemmingsstoornissen (angsten, concentratie ...). Door de WHO werd fibromyalgie nog niet zo lang geleden geclassificeerd als een primaire chronische pijnstoornis met pijnklachten die gepaard gaan met psychosociale noden en ellende. De Franse reumatoloog Serge Perrot opperde hierbij het idee dat het zou gaan om een misconnectie tussen brein en lichaam. Via MRI-onderzoek werd intussen een verband aangetoond tussen fibromyalgie en intensivering van de activiteit in die hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor de pijnervaring. Bij fibromyalgiepatiënten bleek eenzelfde pijnprikkel een veel grotere activiteit in deze gebieden op te leveren dan bij ‘gezonde’ mensen. Dat suggereert dat de pijnverwerking door het centrale zenuwstelsel bij fibromyalgie ernstig verstoord is.

Alzheimer

Bij aandoeningen zoals alzheimer, waar vooral de hersendelen die voor het geheugen en de cognitie instaan worden aangetast, kan eveneens een vertekend zelfbewustzijn opduiken waardoor je brein je misleidt. “Bij het vorderen van hun ziekte hebben heel wat alzheimerpatiënten niet langer in de gaten dat er iets mis is met hen. Dat komt door een verminderde activiteit in dat deel van de hersenschors waar de zintuigelijke informatie uit de omgeving wordt verwerkt. Dat is essentieel voor het zelfbewustzijn”, beschrijft neurobioloog Dick Swaab in zijn naslagwerk ‘We zijn ons brein’.