Topdokter Steven Laureys: ‘Ik wil een bruggenbouwer zijn’

Topdokter Steven Laureys is wereldvermaard voor zijn baanbrekend werk met comapatiënten en zijn onderzoek naar het heilzame effect van meditatie. Als geen ander kent hij de kronkels van ons brein. Die wetenschap deelt hij nu met het brede publiek als peter van het recent geopende museum World of Mind.

Zoals tijdens corona, verloopt het interview via het scherm. Niet om virusverspreiding te voorkomen, wel omdat Steven Laureys met zijn gezin naar Canada is verkast, het thuisland van zijn vrouw. Hij combineert er zijn werk als gastprofessor aan de Laval University in Québec met het leiden van zijn team aan de universiteit van Luik. En samen met zijn oudste dochter en actrice Clara, figureert hij in de interactieve filmpjes in het Brusselse museum World of Mind.

Tonen de illusies in het museum niet vooral dat ons brein niet te vertrouwen is?

Steven Laureys: Ja en nee. Als neuroloog zie ik elke dag welke ongelofelijke job het brein vervult, maar tegelijk hebben we geen volledige verklaring voor emoties, gedachten, percepties. Via kennis over neurologische aandoeningen weten we dat het brein vaak dingen invult die er niet zijn. Het is goed om te weten dat jij en ik daardoor een andere perceptie hebben. Dat kan helpen om beter met elkaar te communiceren. Hopelijk stappen mensen met gezonde twijfel het museum buiten. Ik ben opgetogen met een museum over het brein, maar evenzeer met de boodschap die erbij hoort: dat we ons bewust moeten zijn van onze subjectieve ervaringen en de impact van vooroordelen. Want wat we zien en horen is niet altijd de absolute realiteit. Als wetenschapper wil ik een bruggenbouwer zijn tussen de klassieke geneeskunde, kennis, technologie en het subjectieve, gevoelsmatige van persoonlijke ervaringen. Daarmee oogst ik wel eens kritiek van collega’s, maar je mag niet aan zelfcensuur doen. Zolang de methodologie correct is, zijn er geen foute onderzoeksvragen of taboes.

Intussen ben je met je gezin verhuisd naar Canada. Hoe loopt dat?

Een avontuur, want met vijf kinderen valt er wat te regelen! Ik blijf actief aan de Luikse universiteit, maar als onderzoeksdirecteur bij het FNRS (Franstalige Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek) kan ik ook elders aan de slag. En als arts kan ik via videoconsultaties mensen helpen wanneer ik niet in België ben. Momenteel zet ik hier een lab op voor onderzoek naar hersenschudding. Daarnaast vergelijken we het brein van ondernemers in Noord-Amerika en Europa en speuren we verder naar het effect van meditatie. Dat bekijken we vaak te eenzijdig, door de invalshoek van het boeddhisme, terwijl het toch een universeel verhaal is. Dus doen we hier onderzoek naar de hersenen van native Americans. Die cultuur kent geen geschreven tradities, maar ik ben overtuigd dat we er veel van kunnen leren, zoals de impact van ijsbaden, zweettenten en hun relatie met de natuur. Naar hier verhuizen was ook een persoonlijke keuze. In de academische wereld loopt de druk vaak hoog op. Dan is het belangrijk om letterlijk en figuurlijk even afstand te nemen. Hier wonen we in de natuur, vlakbij de Saint-Laurentrivier. Met mijn vrouw had ik ook afgesproken om even dichter bij haar familie te gaan leven.

Je raakte bij het grote publiek bekend om je pionierswerk bij comapatiënten. Je slaagde erin vast te stellen dat bij mensen die niet meer lijken te reageren, er toch een minimaal bewustzijn is. Hoe kom je erbij om je in zoiets vast te bijten?

Mijn wetenschappelijke nieuwsgierigheid als tiener en mijn ervaringen als arts op intensieve zorg speelden daarbij een rol. Van comapatiënten werd aangenomen dat ze niets meer voelen, maar hoe weet je dat met zekerheid? Vanuit die frustratie ben ik gestart met hersenscans en metingen. Niet de makkelijkste keuze, die bovendien op veel scepsis werd onthaald, waardoor ik amper fondsen kon werven. Men vond het menselijk bewustzijn te subjectief, te complex, maar voor comapatiënten en hun familie is het wel een realiteit. Samen met mijn team kon ik aantonen dat er vele vormen van bewustzijn bestaan na hersenbeschadiging. Maar de wetenschappelijke vooringenomenheid is er nog steeds. Ik krijg nu gelijkaardige reacties met ons onderzoek naar een meer complementaire, integratieve geneeskunde, met het gebruik van meditatie en hypnose. Toch is dit de richting die we uit moeten. Daarvoor moet je wellicht wat rebels zijn.

In je boek getuig je over een donkere periode in je leven, toen je na een echtscheiding de pedalen kwijtraakte. Zo ontdekte je de voordelen van meditatie, iets wat je vroeger afdeed als een modehype.

Uit de reacties die ik krijg, merk ik dat veel mensen meditatie ontdekken nadat ze, net als ik, de bodem hebben bereikt. Vandaar dat ik er fel voor pleit dat jongeren, naast lichamelijke opvoeding, een vak mentale gezondheid zouden krijgen. Dat is geen religie of iets zweverig. De voordelen van meditatie op het immuunsysteem, hoge bloeddruk, angst, pijn, stress en depressies zijn klinisch aangetoond. Als neuroloog schrijf ik het almaar vaker voor als aanvulling op klassieke medicatie. We voeren momenteel ook een studie naar het effect ervan op beginnende dementie en bij mensen die kanker hebben gehad. Het zal de ziekte niet genezen, maar het kan de evolutie en de perceptie van de klachten helpen afremmen.

Hoe heeft meditatie jou geholpen?

Jaren terug werd ik op slag een alleenstaande vader met drie opgroeiende kinderen. Ik voelde mij emotioneel verloren en ondanks alle kennis vond ik geen quick fix oplossing voor mijn probleem. Om de stress te bestrijden vluchtte ik in alcohol en sigaretten en probeerde ik me zelfs korte tijd overeind te houden met slaapmedicatie en antidepressiva. Al snel besefte ik dat het zo niet verder kon en ben ik me gaan verdiepen in yoga en meditatie. Het heeft me geholpen om weer grip te krijgen op mijn leven, om bewusterer in het leven te staan, samen met zaken zoals sporten. Vanaf dan speelt meditatie zowel in mijn persoonlijke als professionele leven een grote rol. Je leert afstand te nemen en je emoties en gedachten, net zoals je ademhaling, te observeren.

Hoe vaak moet je mediteren om effect te ervaren?

Je moet doen wat praktisch haalbaar is. Mediteren mag niet voor extra druk zorgen. Vaak is het een evenwichtsoefening om je privé- en professionele leven te verzoenen. Met twee jonge kinderen heb je ’s ochtends zelden tijd om een half uur te mediteren. Ik probeer vaak tussendoor aan informele meditatie te doen, terwijl ik pendel, onder de douche sta of de vaat uitlaad.

Je bent net terug van een tiendaagse stilteretraite in India.

Dat is eerder extreem, maar voor mij razend interessant om zelf het effect te ervaren en te combineren met wat ik weet uit boeken en gesprekken met meditatie-experts. Tien dagen leefde ik als een monnik in groep, zonder een woord te wisselden. Meermaals per dag waren er urenlange meditatiesessies in combinatie met intermittent fasting. Door die langdurige lotushouding ondervond ik kniepijn. Je kan niet anders dan dat geduldig observeren en op te merken dat die pijnprikkel na verloop van tijd anders begint te voelen.

Eerder liet je ook al magic mush-rooms injecteren om de bewustzijnsverruimende gevolgen te ervaren.

Dat gebeurde onder veilige medische omstandigheden. Het heeft me de bad trip van mijn leven opgeleverd, maar als bewustzijnsonderzoeker is het belangrijk om zelf te ondergaan wat ik aan proefpersonen en patiënten wil voorleggen. Opnieuw ook uit intellectuele interesse. Om te begrijpen welk effect deze stoffen teweegbrengen in het brein is zo’n gecontroleerde ervaring nodig. Door deze stoffen beland je in een andere dimensie, waarbij je één wordt met je omgeving en je ego oplost. Dit maakt deel uit van het onderzoek naar wat microdoses hallucinogene stoffen, zoals psilocybine, doen bij mentale aandoeningen zoals depressie. We hebben hierover ook een project lopen bij patiënten met hersenbeschadiging. Door vroeger misbruik van deze stoffen voor recreatief gebruik lag dat lang moeilijk, maar nu zien we een revival van de mogelijkheden voor wetenschappelijke en therapeutische toepassingen.

Bij hun studiekeuze drukte je je oudste kinderen op het hart ervoor te zorgen dat ze ’s avonds trots kunnen zijn op wat ze overdag hebben gedaan. Is de boodschap aangekomen?

Ik hoop het. Mijn dochter Clara koos als comédienne niet de makkelijkste richting, maar ze brengt mensen wel aan het lachen. Hugo is het ecologische geweten van de familie. Hij studeert hier in Canada verder aan een MBA na z’n opleiding politieke wetenschappen en is ook bezig met sociaal ondernemen. De anderen moeten hun keuze nog maken. De jongere generatie heeft een andere levensvisie en wil werken om te leven. Dat vind ik prachtig. Op het einde van het leven hoor ik mensen nooit zeggen dat ze te weinig hebben gewerkt, wel dat ze er te weinig waren voor kinderen en familie.