Veelbelovend Belgisch kankervaccin?

Ons land speelt in de Champions League in het onderzoek naar nieuwe kankerbehandelingen. In de spits treffen we topwetenschapper prof. Damya Laoui, die met haar unieke vaccintherapie tegen herval op de drempel staat van een revolutionaire doorbraak.

Een op de drie Belgen krijgt ooit te maken met een vorm van kanker. Daar waar enkele decennia geleden deze diagnose weinig uitzicht gaf op genezing, liggen de kaarten vandaag voor heel wat tumoren veel gunstiger. Vooral bij primaire tumoren – de eerste plek in het lichaam waar kankercellen opduiken – zijn de overlevingskansen sterk gestegen. Voor wie hervalt of getroffen wordt door uitzaaiingen beschikken artsen tot nu toe over minder medische strijdmiddelen. De compleet nieuwe strategie die werd ontdekt door bio-ingenieur Damya Laoui (VUB en VIB), door New Scientist uitgeroepen tot wetenschapstalent van de Lage Landen, zou voor een langverwachte ommekeer kunnen zorgen.

Pas in 2026 kunnen we met kankerpatiënten aan de slag, tenminste als ook het budget rond raakt.

Hoe ben je op het idee gekomen om een therapie tegen een terugkerende kanker te ontwikkelen?

Prof. Damya Laoui: “Bij zo’n 90% van de mensen die overlijden aan kanker, is dat gelinkt aan uitzaaiingen of recidive van de tumor. Voor die groep patiënten is de nood dus heel erg hoog. Ook in mijn eigen omgeving zijn al mensen aan kanker overleden: mijn vader, de moeder van een van mijn beste vriendinnen ... Tijdens mijn doctoraatsonderzoek als bio-ingenieur gespecialiseerd in het immuunsysteem, heb ik de afweercellen in tumoren bestudeerd. De meeste afweercellen blijken corrupt, wat wil zeggen dat ze de kankercellen helpen groeien. Maar we hebben kunnen aantonen dat sommigen wel nog steeds hun beschermende rol opnemen. Dat zijn de zogeheten dendritische cellen, intussen mijn favorieten, die fungeren als de verkenners van het immuunsysteem.”

Hoe kunnen die dendritische cellen helpen om tumoren uit te schakelen?

“Dendritische cellen – een soort witte bloedcellen – reizen via het bloed je hele lichaam door op zoek naar potentieel ziekmakende virussen, bacteriën, maar ook kankercellen. Vervolgens nemen ze stukjes van zo’n lichaamsvreemde belager in zich op als een soort bewijsmateriaal. Dat geven ze door aan de soldaten – de T-cellen – van het immuunsysteem, die dan een legertje op de been brengen om die bacterie, dat virus, of de kankercellen te bestrijden. Binnen de dendritische cellen zijn er verschillende types. Sommigen zijn wel corrupt, maar twee soorten zijn fantastische handlangers. Zij blijken uitstekend in staat om kankercellen op te sporen en bewijsmateriaal te verzamelen. Na die vondst hebben we ook een techniek ontwikkeld om die specifieke dendritische cellen te isoleren uit een tumor. Omdat die dendritische cellen kleine stukjes kankermateriaal in zich dragen kunnen zij overal in het lichaam aan de ‘soldaten’ signaleren waar ze kankercellen moeten opruimen. Bovendien wekken die dendritische cellen ook een geheugenrespons op in het immuunsysteem. Stel dat de kanker zou teruggroeien, dan beschik je al meteen over een ‘leger’ immuuncellen dat paraat staat om aan te vallen. Bij muisexperimenten hebben we uitgebreid kunnen aantonen dat dit prima werkt.”

Jullie hebben succesvol muizen met kanker behandeld tegen uitzaaiingen, maar nog geen kankerpatiënten?

“We weten dat diezelfde dendritische cellen zich ook in menselijke tumoren bevinden en volgens hetzelfde principe functioneren. Wat we willen testen bij mensen werkt als volgt: stel dat je een borsttumor krijgt. De arts zal die chirurgisch verwijderen, waarna wij uit die tumor alleen de goede dendritische cellen selecteren. Die spuiten we dan opnieuw bij je in, als een persoonlijk vaccin of therapie. Die dendritische cellen zullen je lichaam scannen op mogelijke uitzaaiingen, die de dokters niet konden opmerken, en die laten opruimen. Als dit op mensen werkt zoals op muizen, is dat zonder meer een gamechanger voor de kankerbehandeling.”

Geeft dit ook bijwerkingen zoals andere kankertherapieën?

“Bij muizen zien we geen enkel neveneffect. Het gaat ook om lichaamseigen materiaal dat opnieuw wordt ingebracht. We zijn wel van plan om bij mensen de dendritische cellen te preboosten voor we ze uit de tumor halen, zodat die actiever zijn. Dat is mogelijk door het beenmerg te stimuleren om er meer aan te maken. We weten uit andere toepassingen dat zo’n preboosting goed werkt, maar dat die wel zeer tijdelijk een licht ongemakkelijk gevoel kan geven.”

Werkt dit alleen bij borsttumoren?

“Neen. We hebben het intussen ook al succesvol getest bij muizen met longtumoren en werken nu aan een studie met eierstokkankers. Dat is ook een type waarvoor vandaag weinig therapieën voorhanden zijn. Wellicht komen er nog meer vaste tumoren in aanmerking hiervoor.”

Waarom duurt het zo lang voor je de stap van muis naar mens kan zetten?

“Ik heb mij er ook op misrekend. Als bio-ingenieur ging ik ervanuit dat we na die ontdekking in 2016 snel richting ziekenhuis konden, maar daar komt veel meer bij kijken. Van ethische goedkeuringen, het opstellen van protocollen, tot strenge kwaliteitseisen en natuurlijk financiering. Momenteel is een medewerker fulltime bezig om die ethische en administratieve zaken uit te klaren, zodat we in 2026 met kankerpatiënten aan de slag kunnen, tenminste als ook het budget rond raakt. We worden momenteel onder meer gefinancierd door het Yamina Krossafonds van de VUB, Kom op Tegen Kanker en de Stichting tegen Kanker. We hebben nog ongeveer het dubbele nodig om de klinische studie op te starten, maar we hebben goede hoop dat dat lukt. Een deel van mijn tijd moet ik nog steeds spenderen aan fondsenwerving, want vooral het onderzoeksmateriaal neemt een grote hap uit het budget.”

Op termijn gaan we leren leven met kanker, zoals met andere chronische aandoeningen.

Kan je hiermee al mensen helpen vandaag?

“Neen. Technisch zou het al kunnen, maar dat mag absoluut niet zonder ethische goedkeuring van de klinische studie. Geregeld krijg ik vragen van kankerpatiënten om het uit te proberen. Ik begrijp dat volkomen en kankerpatiënten zijn ook absoluut onze drive. Als we om middernacht soms nog aan de slag zijn in het lab, is dat wat we voor ogen hebben. Zelfs als ik ooit maar één patiënt hiermee kan redden, is mijn professioneel doel geslaagd.”

Het zou sneller kunnen gaan met meer financiering, maar doordat het om een therapie gaat met li- chaamseigen materiaal, is dit niet interessant voor de farmaceutische industrie?

“Deze therapie kan je niet op grote schaal produceren, waardoor we geen industriële partners aantrekken. Grote farmaspelers speuren wel naar andere soorten kankervaccins. Wanneer een cel muteert tot kankercel drukt die bepaalde stoffen, antigenen, uit. Zij onderzoeken welke antigenen het meest voorkomen bij tumoren en trachten een mRNA-vaccin te ontwikkelen dat hiertegen een immuunrespons aanwakkert. Dat kan voor een grote groep patiënten interessant zijn als curatief vaccin, maar zeker niet voor iedereen. Een bedrijf als BioNTech probeert op deze manier zelfs tot een preventief kankervaccin te komen.”

Welke andere belangrijke trends zijn er op komst voor kankerbestrijding?

“Een cruciale nieuwe ontwikkeling is dat we tumoren snel en goedkoop kunnen analyseren tot op celniveau. De data die dat oplevert zullen ervoor zorgen dat we veel vlugger persoonlijke therapieën kunnen ontwikkelen. Vandaag gebruiken we immunotherapieën die bij longkanker voor 30% van de patiënten werken, maar vooraf weet je niet bij wie het zal aanslaan. Door de tumoren te analyseren, kan beter worden voorspeld wat er werkt. Een patiënt die na drie maanden behandeling te horen krijgt dat het zinloos was, verliest nu immers veel kostbare tijd. Ook het tijdstip waarop kankertherapie wordt toegediend, krijgt steeds meer aandacht. Zo tonen meer onderzoeken aan dat het circadiaanse ritme – de inwendige klok die al je lichaamsprocessen regelt – een grote rol speelt en dat het ’s ochtends of net ’s avonds toedienen van medicatie voor een ander effect zorgt omdat je cellen dan in een andere staat zijn.”

Wat als jullie vaccin toch niet zou aanslaan bij mensen?

“We geloven er heel erg in, maar het kan altijd nog ergens mislopen. Ook daar anticiperen we al op. Zo onderzoeken we op muismodellen die extreem resistent zijn tegen kankerbehandelingen of dat kan worden aangepakt via combinaties met bepaalde bestaande immunotherapieën. Naast het kankervaccin hebben we nog verschillende onderzoekslijnen lopen die eveneens voor doorbraken kunnen zorgen. Het is zeker niet alles of niets.”

Kunnen we kanker ooit uitroeien?

“Dat denk ik niet maar ik ben wel hoopvol dat we er op termijn mee gaan leren leven, zoals met andere chronische aandoeningen. Dat mensen sterven ‘met’ en niet langer ‘aan’ kanker. Voor een aantal types prostaatkanker is dat trouwens al het geval.