Afscheid nemen van je ouders

Je bejaarde vader of moeder verliezen, het hoort bij het leven, al is het verdriet er niet minder om. Maar vaak is het afscheid nemen al veel eerder ingezet.

Ons gezond verstand zegt ons dat het makkelijker is om te rouwen als moeder of vader al een gezegende leeftijd heeft bereikt. Maar zo eenvoudig is het meestal niet. En dat verdriet afdoen als normaal helpt daar niet echt bij.

“Ook wanneer je rouwt om een hoogbejaarde ouder doorloop je de klassieke fasen waarmee elk rouwproces gepaard gaat”, bevestigt klinisch psycholoog Annie Clarin. “Dat proces wordt beïnvloed door kenmerken die eigen zijn aan de ouder-kindrelatie.” Rouwen gaat inderdaad iets makkelijker wanneer vader of moeder hoogbejaard is, 95 jaar zeg maar, iets wat almaar vaker voorkomt. “Dan ben je als kind al eerder gestart met afscheid nemen, want je vader of moeder vervult al lang niet meer de functie van ouder, al blijft hij/zij dat uiteraard wel. Wanneer een ouder dan overlijdt, heb je wel degelijk verdriet en is rouwen nodig, maar het voelt toch minder pijnlijk aan.” Afscheid nemen is veel lastiger wanneer het overlijden plaatsvindt rond de normale levensverwachting (80 jaar). “Uit de statistieken blijkt dan immers dat andere ouders langer leven.” Je blijft achter met het gevoel dat hun leven niet af was.

Weer eens afscheid nemen

Vaak volgen de rouwfasen elkaar al op nog voor het eigenlijke overlijden, naarmate de fysieke autonomie van je ouders afneemt en cognitieve stoornissen optreden. “Je ouders, die altijd voor jou hebben gezorgd, zijn daar niet langer toe in staat, evenmin als ze nog voor zichzelf kunnen zorgen”, verduidelijkt Annie Clarin. “Wanneer vader of moeder het geheugen verliest, is het alsof er ook een deel van je eigen geschiedenis verloren gaat.”

Het is ook pijnlijk vast te stellen dat je ouder niet langer geïnteresseerd is in jouw doen en laten, maar dat moet je niet persoonlijk nemen, het is de normale gang van zaken. Dat verlies gaat wel gepaard met een moeilijk aanvaardingsproces, zowel voor de ouder als voor het kind zelf: jullie moeten een punt zetten achter de relatie zoals ze vroeger was en aanvaarden wat jullie band nu is, wetende dat die verder zal evolueren in de richting van nog meer verlies. Jullie band moet steeds weer worden hertekend, op zoek naar een nieuw evenwicht.”

Naar een woonzorgcentrum

Een hogere levensverwachting gaat jammer genoeg gepaard met toenemende gezondheidsproblemen en een afnemende zelfredzaamheid. “Mensen zetten de stap naar het woon-zorgcentrum omdat ze niet langer in staat zijn om voor zichzelf te zorgen en hun gezondheidstoestand permanente en gespecialiseerde zorg vereist. Als kind kom je dan voor een dilemma te staan: je zou graag de wil van je ouders om in hun eigen huis te blijven wonen respecteren, maar je draagt ook de verantwoordelijkheid om daar tegenin te gaan, voor hun bestwil. Dat zorgt voor schuldgevoelens en werkt verscheurend. Ook daar schuilt een rouwproces in.”

Weg van de wereld

Ouder worden zorgt er verder ook voor dat vader of moeder in zichzelf gekeerd raakt. “Je ouder heeft minder energie en gebruikt die kracht in de eerste plaats voor de vitale functies, pas daarna komt de buitenwereld aan de beurt. Tussen 70 en 80 treedt er al een zekere desinteresse voor die buitenwereld op, je ouder plooit zich terug op zoek naar een rustiger leven. Een proces dat vanaf 85 jaar alleen maar versnelt en beantwoordt aan een instinctief gevoel om het leven af te ronden en vredig te kunnen gaan. Op spiritueel vlak zien sommigen daar de mentale voorbereiding in om de wereld achter zich te laten, ook al gaat het leven nog een aantal jaren door.”

Paradoxaal genoeg kunnen deze opeenvolgende momenten van afscheid nemen gepaard gaan met een sterk gevoel van onthechting . “Hoe je ouders nu zijn komt hard binnen. Niet zelden blik je terug op het verleden, je maakt de balans op. Je bent intussen volwassen, je hebt een meer genuanceerde kijk op wat ze voor jou hebben betekend als ouders. Je begrijpt hen beter, aanvaardt hen. Een proces dat je ook in staat stelt vrede te vinden met jezelf, je bewust te worden van de rijkdom van deze relatie en de band die je hebt te versterken.” Die hechte band met je ouders kan er echter ook voor zorgen dat het afscheid onmetelijk pijnlijk aanvoelt. “Sommige mensen vergelijken het met de amputatie van een arm of been.”

Onverwerkte rouw

Het rouwproces wordt meestal lastiger als relatieproblemen niet opgelost raken. “In mijn praktijk zie ik mensen met een problematiek die op het eerste gezicht los lijkt te staan van het rouwen om een ouder, zoals een depressie. Maar na wat graven stel je toch vast dat er wel degelijk een link is met het overlijden van die ouder. Het rouwproces is vastgelopen omwille van geheimen, zaken die niet uitgesproken werden, of door een latente conflictsituatie gevoed door wrok. Dat leidt dan tot een dubbele rouw. Je rouwt om je ouder maar ook om de verzoening die nog mogelijk was, een geheim dat nog onthuld had kunnen worden.”

Vandaar het belang om met je ouder in het reine te komen, zolang dat nog kan. Een ouder begeleiden die langdurig ziek is, is zwaar. Maar je kan die moeilijke periode ook aangrijpen om onder woorden te brengen wat je nooit hebt durven zeggen, vragen te stellen over het verleden, affectie te tonen. “De weg die je samen met je ouder aflegt aan het einde van diens leven laat toe een hoofdstuk af te sluiten. Het afscheid kan dan in vrede gebeuren en het rouwproces zal minder zwaar vallen. Een plots overlijden, wanneer je ouder nog in goede gezondheid is, zal daarentegen het rouwproces bemoeilijken.”

Het overlijden van een hoogbejaarde ouder kan soms de aanleiding zijn om je eigen midlife in vraag te stellen of die fase te versterken. “Het overlijden van een ouder is nu eenmaal een belangrijke stap: een steunpilaar valt weg, hoe zwak je ouder intussen ook was. Je bent je er opeens van bewust dat jij de volgende generatie bent die richting het levenseinde evolueert. Dat zet je aan om na te denken over de zin van het leven.”

Opluchting en schuldgevoel

Opluchting en schuldgevoel zijn twee gevoelens die vaak de kop opsteken bij rouwen. “In een eerste fase primeert de opluchting dat je ouder uit zijn lijden verlost is. Maar je schuldgevoel kan algauw de bovenhand krijgen, want je wou dat het lijden stopte, niet dat je ouder zou overlijden.”

Dat schuldgevoel gaat vaak gepaard met een gevoel van onmacht tegenover de pijn en het onvermijdelijke. Net als bij elk ander gevoel, raadt Annie Clarin aan ruimte te laten voor dat schuldgevoel, het niet weg te duwen. “Het is belangrijk om het te erkennen maar je er niet door te laten verteren, noch er tegenin te gaan. Alleen als je het schuldgevoel toelaat, kan je kijken wat erachter zit, en vaak is dat het verlangen om niet door onmacht te worden overmand. Werken aan jezelf helpt om die onmacht te aanvaarden. Eens die stap gezet, zie je welke positieve dingen je hebt kunnen doen voor je ouder aan het einde van zijn leven.”

Een andere manier om dat schuldgevoel te boven te komen is door symbolische daden te stellen. “Als je jezelf bijvoorbeeld verwijt dat je er onvoldoende was voor je ouder, kan je je betrokkenheid voor je ouder tonen door een actie op te zetten die hem of haar nauw aan het hart lag.”