De kracht van rituelen

Van grote levensgebeurtenissen zoals een geboorte of overlijden tot ‘kleinere’ mijlpalen zoals het lege nest of een pensionering. Met een ritueel kan je die overgangen intenser vieren en beter verwerken.

Zowel thuis als op het werk is ons leven vaak onbewust doorweven met rituelen die ons gidsen doorheen de verschillende fasen van ons bestaan. “Dat we rituelen nodig hebben merkten we goed tijdens de coronaperiode toen er spontaan nieuwe ontstonden, zoals het dagelijks applaus voor de zorg, op een moment dat al onze zekerheden wegvielen. Ze maakten ons weerbaar. De honger naar rituelen is een universeel menselijke behoefte”, vertelt Anniek Gavriilakis. De gewezen directeur van Bond zonder Naam legt zich sinds enkele jaren toe op het ontwerpen van rituelen op maat voor al wie iets te vieren, te herdenken, af te sluiten of te verwerken heeft. Ze zijn van alle tijden maar vandaag vullen we ze op een meer persoonlijke manier in dan vroeger toen we ons vooral lieten leiden door religieuze ceremonies.

Paradoxaal

“Rituelen hoeven niet zwaar, stijf, zeemzoet of zweverig te zijn. Er kan zeker ook gelachen of gedanst worden, ook bij moeilijke momenten. Ze zijn paradoxaal zoals het leven zelf en bevatten zowel lichtheid als diepgang.” Maar het is niet hetzelfde als een traditie of een gebruik dat je zonder veel nadenken uitvoert. Een wekelijkse maaltijd met de familie is dan wel een betekenisvolle gewoonte maar zeker geen ritueel. “Belangrijk bij een ritueel is dat er een duidelijke intentie is: wat wil je bereiken met je ritueel? Het is ook een moment waarop je volledig in het nu aanwezig bent en focust op jezelf en de mensen die aanwezig zijn bij je ritueel. Daardoor kunnen onverwachte zaken gebeuren en emoties zoals woede, verdriet en spanning naar boven komen en dat is prima. Een ritueel kent ook een duidelijk begin en einde, wat zorgt voor veiligheid en houvast. Ook een zintuigelijke ervaring hoort erbij, wat wil zeggen dat het niet louter praten of een tekst voorlezen is maar dat je dingen hoort, ruikt, ziet of tast.”

Ringen doorgeven

Bij een ritueel spelen symbolische handelingen een cruciale rol en die kunnen heel uiteenlopend zijn. “Zo heb ik bij een huwelijk de ringen van het koppel door de handen van de genodigden in de tuin laten gaan tot bij het paar, zodat de energie en de goeie wensen van de hele familie symbolisch in die ringen vervat zitten. Voor de vriendinnen van een ongeneeslijk zieke vrouw begeleidde ik een ritueel om hun vriendschap en afscheid te vieren aan de hand van een senninbari. Dat is een Japans gebruik waarbij soldaten vroeger op een witten stoffen band een steekje lieten naaien door vrouwen uit hun dorp als een soort bescherming voor ze naar de oorlog trokken. Alle vriendinnen van de vrouw naaiden tijdens het ritueel hun unieke signatuur op de witte stof, wat een enorm krachtige steun voor haar betekende.”
Dat rituelen een enorme impact kunnen hebben, heeft ook te maken met die symbolen en beelden. “Veel directer dan woorden leiden zij naar dat deel van ons brein waar emoties zich bevinden. Ze zijn een directe poort naar het voelen. Zo kan je bijvoorbeeld moeilijke gebeurtenissen uit het verleden een andere plek helpen geven. Bij mensen die na een verlies moeite hebben met rouwen, kan een ritueel dat verdriet helpen losmaken.”

Op kot

Maar ook bij heel wat ‘kleinere’ keerpunten in het leven kunnen rituelen heel erg zinvol zijn, zoals het afscheid van een directeur uit een bedrijf of een jongere die voor het eerst op kot gaat. Bij zo’n overgang is er vaak vooral aandacht voor het praktische, terwijl er ook emotioneel heel wat kan broeden. “Al verschillende malen hoorde ik ouders vertellen dat ze huilden op de terugrit nadat ze hun kind de eerste keer naar zijn kot hadden gebracht. Een ritueel kan helpen om dat ‘thuis leven’ af te ronden en opening creëren voor iets nieuws. Voor een moeder die wilde vieren dat haar dochter haar vleugels uitsloeg, ontwierp ik een loslatingsritueel waarbij ze elkaar o.a. een brief schreven, betekenisvolle voorwerpen uitwisselden en ook hun toekomstplannen benoemden. De moeder kon nadien vlotter haar nieuwe leven omarmen maar ook de dochter die het vooral voor haar mama had gedaan, bleek hier erg veel aan gehad te hebben.”
Een etentje en een afsluitende drink met de collega’s vormen het doorsnee scenario van een pensioen. “Ook hier kan een ritueel zorgen voor een diepere laag en aanraken wat dit echt betekent voor jou. Om daar achter te komen stel ik vragen zoals: welk aspect van jouw werk mag niet verloren gaan? Wat wil je zeker meenemen naar je volgende fase? Welke beelden zie je bij je toekomst? Van alle rituelen die ik voor bedrijven ontwerp, komt het constructief afronden in schoonheid – of dat nu om pensioen gaat of een verantwoordelijke die opstapt – het vaakst voor. Als zaken niet gepast worden afgesloten, duurt de verwerking veel langer en kan het voor de opvolger lastiger zijn om de vrijgekomen plek in te nemen.”

Scherven met gouden aders

De kwetsuren die we oplopen in het leven hebben we niet in de hand, maar hoe we ermee omgaan wel. Bij het aanvaarden van moeilijke situaties zoals een chronische ziekte kunnen rituelen eveneens kracht bieden. “Voor een koepelorganisatie van ziekenzorg verzorg ik verschillende keren per jaar rituelen om mensen te helpen hun ziekte te accepteren. Dat gebeurt aan de hand van zogeheten kintsugi-sessies (een Japans gebruik) waarbij we eerst een bord of kommetje laten stukvallen als symbool voor het wegvallen van bepaalde toekomstplannen. Vervolgens plakken ze zelf de scherven opnieuw met goudlijm aan elkaar. Die hersteltechniek met vergulde aders is een krachtige metafoor om de breuken in je leven te accentueren in plaats van ze te verstoppen en ze zo te erkennen. Het kommetje wordt niet meer zoals vroeger maar je kan nog steeds iets heel moois maken met wat er vandaag is. Zo’n ritueel is pas mogelijk vanaf een bepaald moment in de verwerking, als een soort bezegeling van dat proces. Voor alles is er een tijd.”

Rituelen worden meestal geassocieerd met vertragen en dat is ook exact wat er gebeurt. “Maar van de meeste mensen krijg ik nadien feedback dat ze na het ritueel een versnelling hebben ervaren. Door de aandacht die je besteedt aan de overgang gebeurt de emotionele verwerking sneller. Gek genoeg win je dus tijd door die eerst even stop te zetten.”

Niet voor iedereen

Hoewel steeds meer mensen kiezen voor een persoonlijke rituele invulling bij de grote overgangsmomenten, is het zeker niet voor iedereen weggelegd. Sommigen voelen zich er ronduit onwennig bij of houden liever vast aan voor hen vertrouwde religieuze vormen. “Rituelen roepen bij sommigen inderdaad weerstand op, omdat ze het niet kennen of er een verkeerd beeld van hebben. Niemand is verplicht om deel te nemen. Ik heb wel al gemerkt dat bij huwelijken, baby-blessings of lentefeesten mensen sowieso komen voor de familie die het organiseert. Dan zie ik vaak hoe mensen die aanvankelijk ongemakkelijk op hun stoel schuifelen zich doorheen de ceremonie ontspannen en me achteraf komen zeggen dat ze iets gelijkaardigs willen. Bij een lentefeest maken we vaak met het hele gezelschap een tocht door het bos en houden halt op symbolische plekken om iets voor te lezen of muziek te spelen. Traditionele grootouders betreuren wel eens dat het geen echte communie is maar nadien hoor ik geregeld dat ze het ritueel wel fijn hebben ervaren, ook al bleven ze het jammer vinden dat het om een niet-religieus ritueel ging.”

Kleine rituelen

En dan zijn er ook de kleinere dagelijkse rituelen die we herhaaldelijk doen als steun, of om meer betekenis aan ons leven te geven. “Dat kan door bijvoorbeeld elke ochtend je intentie of voornemen voor die dag uit te spreken zoals vriendelijkheid geven. ’s Avonds kan je neerschrijven waar je dankbaar voor bent die dag of wat je leukste moment was. Daardoor ben je veel bewuster aanwezig in je eigen leven. Of je kan ’s avonds bij het douchen die dag afspoelen. Door er iets zintuigelijk aan te koppelen, maak je kleine overgangen heel voelbaar. Ook bij moeilijke gesprekken of opdrachten, grijpen we vaak naar kleine rituelen zoals ademhalingsoefeningen of het dragen van een bepaald juweel. Onderzoek heeft aangetoond dat dit effectief zorgt voor betere prestaties en meer plezier.” ●