Familiegeheimen: verbreek de stilte!

Elke familie heeft haar eigen geschiedenis, alleen is die bij sommigen net iets duisterder, zwaarder om dragen. Hoe leer je leven met een familiegeheim en de schaamte die ermee gepaard gaat? En vooral, hoe laat je het allemaal achter je?

In 2017 wordt de Franse psychiater en psychoanalyticus Serge Tisseron tot ridder benoemd in het Légion d’honneur. Het soort erkenning waar een mens trots op is. Toch voelt hij zich om een of andere reden niet blij. Vreemd genoeg overheersen vooral tegenzin en schaamte. Waarom toch? Nieuwsgierig start Serge Tisseron met een grondig zelfonderzoek. Het resultaat is een boek dat inzoomt op alle geheimen en gebeurtenissen die zijn leven hebben doorkruist. Door helemaal terug te gaan naar zijn kindertijd, ontdekt hij uiteindelijk waar die bizarre reactie vandaan komt: ze is het gevolg van een gebeurtenis die zijn familie lang geleden overkwam en waarover niet of hooguit in bedekte termen werd gesproken. “Op een dag zijn mijn grootouders failliet gegaan. Ze waren geruïneerd en hebben dat als een vreselijke schande ervaren”, legt hij uit. “Aan de basis lag een economische crisis waar ze totaal geen vat op hadden. Toch bleven ze met het gevoel zitten dat ze er zelf schuld aan hadden.”

Die vernedering tekende ongewild de hele familie. De psychiater groeide op in een gezin waar voortdurend angst heerste om alles te verliezen. Zelf kreeg hij vaak te horen dat je je vooral niet in de spotlights mag werken, niet te ambitieus mag zijn, want het risico bestaat dat je nadien aan de schandpaal wordt genageld. Dat schaamtegevoel, die drang naar discretie, werden van generatie op generatie doorgegeven.

Overerven

Het verhaal van Serge Tisseron is geen unicum. In tal van families zijn ooit dingen voorgevallen waar niet of amper over gepraat wordt. Het schaamtegevoel is zo sterk dat het hele familiegebeuren ervan doordrongen raakt. Vaak is ook de relatie met de buitenwereld verstoord. De gebeurtenissen die er de aanleiding van zijn, zijn heel divers: een familielid dat verdwenen is of waar niemand over wil praten, een beschamende maatschappelijke afgang, zelfmoord, verkrachting, verdrongen homoseksualiteit, abortus, ongewenste intimiteiten, geweld... “Wanneer ons iets overkomt waar we geen vat op hebben, zijn we altijd geneigd te denken dat we daar zelf op een of andere manier schuld aan hebben”, licht de psychiater toe. Met schaamte en schuldgevoelens tot gevolg, ook al zijn die niet terecht.

Heel vaak geven ouders dat schaamtegevoel onbewust door aan hun kinderen: als de ouders een pijnlijk voorval doodzwijgen, duidelijk moeite hebben om erover te praten, zien kinderen daarin vaak het bewijs dat er iets te verbergen valt. Ze erven als het ware de schaamte, al weten ze niet waarop die slaat of waar ze vandaan komt.

“Als kind een schaamtegevoel meekrijgen, is als een wonde die nooit echt heelt. Beland je op volwassen leeftijd in een vernederende situatie, dan wordt die wonde geheid weer opengereten. Je herkent het gevoel en dus neemt het enorme proporties aan. Als je de wonden uit je kindertijd niet hebt leren verwerken, bestaat het risico dat je als volwassene niet correct reageert op een beschamende situatie.”

En dat kan aanleiding geven tot risicogedrag, tot maatschappelijk isolement (je gaat jezelf afzonderen) en tot een minderwaardigheidsgevoel.

Vandaar dat het zo belangrijk is die cyclus van schaamte te doorbreken, vindt Serge Tisseron. “En er is maar één manier om dat te doen: erover praten. Dat is best heel moeilijk, want geheimhouding en schaamte gaan hand in hand: je zwijgt uit angst om aan de schandpaal te worden genageld als je praat. Je bent bang voor nog meer vernederingen, ook al gaat het om iets dat lang geleden is gebeurd.”

Op schaamte staat geen verjaringstermijn. Denk maar aan de kinderen geboren uit de oorlogsliefde tussen een vrouw van bij ons en een Duitse soldaat. Ook al wijst niemand hen vandaag nog met de vinger, zelf hebben ze dat verleden nooit helemaal van zich af kunnen schudden. Velen vinden het vandaag nog altijd moeilijk om dat onderwerp bespreekbaar te maken.

Kringetjes in het water

De schaamte gaat soms generaties mee, ook al is het voorval dat aan de basis ligt uit de herinnering verdwenen. “Je kan het vergelijken met een kei die in het water belandt”, verduidelijkt systeemtherapeute Valérie Bomans, die in haar praktijk wel vaker met familiegeheimen te maken krijgt. “De kei zinkt, maar de kringetjes in het water blijven nog lang daarna zichtbaar. Mensen kloppen zelden bij me aan omwille van een geheim: ze komen naar me toe omdat ze te veel geld uitgeven, niet goed voor zichzelf kunnen zorgen, zichzelf in gevaar brengen, omdat ze bang zijn om te reizen... Als systeemtherapeute maak ik tijdens het intakegesprek altijd een genogram, een kaart van de familie waarmee ik de achtergrond van mijn patiënten in beeld breng. Al pratend ontdekken we soms dat daar ergens een geheim achter schuilt. Een geheim dat bijna altijd gepaard gaat met schaamte.”

Het vermoeden van een familiegeheim dient zich aan wanneer verschillende familieleden met gelijklopende problemen kampen. “Wanneer stoornissen eenzelfde leidraad volgen”, aldus Valérie Bomans. “In de meeste families is men loyaal ten aanzien van de vorige generaties, waardoor onbewust bepaalde dingen worden overgenomen. In mijn praktijk kreeg ik ooit te maken met een man die zijn geld over de balk gooide. Zijn vader bleek gokverslaafd. Gaandeweg ontdekten we dat zijn grootvader ooit failliet was gegaan.”

De vinger leggen op het geheim is niet altijd mogelijk. Maar beseffen dat het er is, maakt het bespreekbaar. “Het onuitgesprokene onder woorden brengen is het allerbelangrijkste”, vindt de psychologe. “En zelfs als je niet exact weet wat het is, kan je je er een voorstelling van proberen maken. Pas dan kan je de confrontatie met het probleem aangaan en het leren relativeren.” Soms is er ook nood aan een vorm van herstel, aan een symbolisch gebaar: hulde brengen aan wie eronder geleden heeft door bijvoorbeeld bloemen op hun graf te leggen, een brief schrijven, een gift doen, zich inzetten voor een vereniging...

Is het schaamtegevoel daarmee definitief van de baan? “Van de schaamte raak je nooit helemaal af”, nuanceert Serge Tisseron. “Je leert er mee leven. Ik ben nog altijd bang dat ik op een of andere manier te schande zal worden gemaakt. Maar als dat ooit gebeurt, weet ik waar de wonde zit. En zal ik me verdedigen.”