Handleiding om de actualiteit aan te kunnen zonder moedeloos te worden

Van het nieuws wordt een mens niet vrolijk. De berichten die de media halen, zijn ronduit deprimerend. Hoe ga je daarmee om? Hoe vermijd je dat je constant een brok in de keel hebt of dat de moed je in de schoenen zinkt?

Klokslag 19.00 uur. Een avond zoals vele andere. Met een ernstige blik brengt het nieuws-anker de hoofdpunten van het journaal. Passeren de revue: de klimaatopwarming, werknemers en gepensioneerden die er amper in slagen de eindjes aan mekaar te knopen, het schaamteloze gedrag van een louche politicus, het proces tegen een gewezen jihadstrijder, het toenemende antisemitisme... Het is 20 minuten wachten op het eerste positieve bericht, net voor de sport en de uitsmijter. Wie vandaag de actualiteit volgt, wordt daarvoor niet zelden beloond met doffe angst en de zin om stilletjes in een hoekje weg te kruipen. Een mens zou zich gaan afvragen of de media niet bewust op slecht nieuws inzetten.

Onvolledig beeld

En wat als dat deels ook klopt? Elke dag wordt de actualiteit gevoed met duizenden gebeurtenissen, van totaal onbelangrijk tot cruciaal. Een gigantische brok informatie die onmogelijk helemaal kan worden gebracht. Elk medium maakt zijn eigen keuzes: sommige berichten komen op antenne of halen de krant, andere komen helemaal niet aan bod. “Journalisten filteren de werkelijkheid en zetten een onvolledig beeld van de wereld neer”, klinkt het bij Ulrik Haagerup, Deens journalist en oprichter van het Constructive Institute, dat ijvert voor een constructievere journalistiek. “Het probleem is dat die filter meestal negatief is, waardoor het beeld dat we van de wereld krijgen overdreven pessimistisch is. Elke dag lopen er ook erg hoopgevende berichten binnen, maar die krijgen in de nieuwsmedia geen voorrang.” Een voorbeeld? Als een vliegtuig crasht, staat dat nieuws op alle voorpagina’s. Hoewel de informatie klopt, gaat ze voorbij aan het feit dat er dagelijks meer dan 102.000 vliegtuigen zonder het minste probleem opstijgen en landen. “Je leest ook haast nergens dat er nog nooit zo weinig gewapende conflicten in de wereld zijn geweest. En al evenmin dat de levensverwachting en het opleidingsniveau nog nooit zo hoog lagen. Nochtans klopt dat wel!”

Waarom de media zo vaak het slechte nieuws in de verf zetten? Een objectieve reden is er volgens Ulrik Haagerup niet, het is veeleer een kwestie van gewoonte. Het heeft zowel te maken met wat het publiek van de media verwacht, als met wat journalisten willen doen. “Toen ik mijn opleiding journalistiek aanvatte, luidde de eerste zin van de allereerste les: a good story, is a bad story.” Versta: een mooi verhaal is voor een nieuwsjournalist niet noodzakelijk interessant, een verontrustend verhaal of een schandaal is dat wel. “Veel journalisten associëren het schrijven van een positief artikel over een persoon of een onderwerp met het maken van reclame. In hun hoofd is het hun taak om kritisch te zijn, om inbreuken aan het licht te brengen, om de vinger te leggen op wat verkeerd loopt.” Vandaar dat ze uitpakken met vette koppen over corrupte politici. Want ja, die zijn er. En neen, het is uiteraard niet de bedoeling om daarover te zwijgen. Maar intussen maken ze nagenoeg abstractie van alle politici die nauwgezet hun werk doen. “Naar mijn mening zijn journalisten trouwens in hoge mate verantwoordelijk voor de afkeer die de bevolking heeft van de job van politicus en van de politieke klasse.”

Klankkast

Deze pessimistische kijk op de actualiteit is zeker niet nieuw: schandalen en slecht nieuws zijn altijd al goed geweest voor vette koppen. Maar inmiddels zijn er wel klankkasten van formaat opgedoken, die de informatie tot vervelens toe herkauwen: nieuwszenders en websites die continu nieuws brengen, en natuurlijk ook de sociale media (meer hierover verder in dit artikel). “Door de sociale media hebben journalisten het monopolie van de berichtgeving verloren”, licht Ulrik Haagerup toe. “Van alle kanten worden we constant overstelpt met informatie. Vandaag is zowat iedereen een wereldwijde bron van informatie. Bij een aanslag kan om het even wie commentaar geven bij wat hij ziet, of foto’s en video’s posten.” Om niet in de massa te verdrinken, proberen live media op alle mogelijke manieren de aandacht te trekken. Ze bestoken ons voortdurend met nieuws via speciale uitzendingen, video’s die in loop worden afgespeeld en verslaggevers die uiteindelijk niet veel te vertellen hebben. “Door te dramatiseren neemt de emotionele impact van de actualiteit – en vooral dan het angstgevoel – buitensporig toe”, vindt Pierre Philippot, professor klinische psychologie aan de UCL, die ook de academische leiding heeft over het centrum gespecialiseerd in emotionele stoornissen.

En omdat de nieuwsmachine nooit tot staan mag komen, zijn alle middelen goed, tot en met het opkloppen van fait divers die je vroeger uitsluitend bij het streeknieuws vond of ons zelfs nooit bereikten omdat ze aan de andere kant van de wereld gebeurden. De laatste jaren barst de rubriek ‘malheuren’ niet alleen uit haar voegen, ze is ook internationaler geworden. Wat de indruk versterkt dat de samenleving helemaal om zeep is en op instorten staat. Ongelooflijk eigenlijk, want tegelijk blijkt uit de Belgische cijfers dat de criminaliteit gestaag daalt – min 15% op tien jaar tijd, al vraagt dat om enige nuance. Dat alles hou je best voor ogen wanneer je naar het journaal kijkt of op de website van een krant surft. Uiteindelijk staat de wereld er een pak minder slecht voor, dan wat je hoort of leest.

Van inzicht naar actie

Sommige media mogen verontrustend nieuws dan al overdreven uitvergroten en opblazen, blijft het feit dat dergelijk nieuws bestaat. En dat sommige berichten, zelfs zonder ze te dramatiseren, behoorlijk hard binnenkomen. “De actualiteit kan echt wel een grote impact hebben op onze emoties”, bevestigt Pierre Philippot. “Als een nieuwsbericht ons raakt, is dat omdat we een verband zien tussen dat voorval en onze waarden, het doel dat we nastreven, onze visie op hoe dingen horen te functioneren...” Met andere woorden: een bericht onthutst of ontroert omdat het een persoonlijke snaar raakt – herinneringen oproept, bijvoorbeeld – of omdat het gaat om iets dat in onze ogen erg belangrijk is: de integriteit van politici, respect voor het leven van mens en dier, gendergelijkheid...

“Als een bericht je van slag maakt, is het nuttig dat je je bewust wordt van die emotie en van wat het bericht bij jou teweegbrengt”, aldus nog de psycholoog. Je kan dan een standpunt innemen ten aanzien van het probleem en proberen om het hoofd te bieden in plaats van het lijdzaam te ondergaan. Op die manier ben je niet langer een machteloze toeschouwer, maar een actieve speler. Tot actie overgaan is namelijk een van de beste manieren om angst of zwarte gedachten over wat er om je heen gebeurt, van je af te zetten. “Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft men kunnen aantonen dat niet de Royal Air Force-piloten die de bommenwerpers bestuurden het meeste last hadden van stress-gerelateerde gezondheidsproblemen – ook al riskeerden ze hun leven -, maar wel de vrouwen die permanent radiocontact met hen hadden. Zij moesten vaak machteloos aanhoren hoe een toestel en de bemanning in de problemen raakten en ten onder gingen. De zaken die de grootste impact op ons hebben, zijn vaak die waarvan we voelen dat we er niets aan kunnen veranderen.”

Uiteraard is het een illusie om de klimaat-opwarming in je eentje een halt te willen toeroepen. Dat hoeft ook niet. Je samen met anderen inzetten voor een kleinschalig project in je eigen buurt kan al volstaan om je minder angstig en minder ontmoedigd te voelen. Blijven natuurlijk de problemen waaraan we niets kunnen veranderen. “Als je erover nadenkt, klopt dat eigenlijk niet”, werpt Pierre Philippot tegen. “Er zijn maar heel weinig dingen waar we helemaal geen vat op hebben. Lijkt de oorlog in Jemen ver weg? Toch kunnen we ook hier iets betekenen, bijvoorbeeld door druk uit te oefenen op FN, dat wapens aan Saudi-Arabië verkoopt. Think globally, act locally, luidde de slogan destijds. Dat geldt nog altijd.”

Hier en nu

Maar voortdurend reageren op de actualiteit kan al snel uitputtend zijn. Vandaar dat het belangrijk is om af en toe rust in te bouwen en nu en dan te ontsnappen aan de druk van de niet aflatende berichtenstroom. Mindfulness, een vorm van meditatie gebaseerd op het boeddhisme, waarbij je leert om opnieuw te focussen op jezelf, kan dan een waardevolle bondgenoot zijn. “Dankzij mindfulness word je je bewust van de waarde of het doel van je dagelijkse handelingen en leef je in het moment, zonder voortdurend vooruit te lopen op de minuten en uren die nog komen. Mindfulness helpt ook om de actualiteit los te koppelen van de reacties die ze teweegbrengt. Kwestie van je eerste indrukken en gedachten met een gezonde dosis scepsis te benaderen.” Een welkome adempauze in een wereld die almaar sneller draait.

De vicieuze cirkel van de sociale media

Het klopt dat de traditionele media de actualiteit filteren. Maar dat is op sociale media nog tien keer erger: zo bepalen algoritmen en je contacten op Facebook welk nieuws je te zien krijgt. Algoritmen zorgen er grosso modo voor dat je de artikels voorgeschoteld krijgt die in de richting gaan van het nieuws dat je eerder las. Klik je vaak angstaanjagende of deprimerende berichten aan, dan zal je almaar meer van hetzelfde aangeboden krijgen. “Gebruikers zijn bovendien geneigd om in dezelfde hokjes te blijven rondhangen, in groepen die hun standpunt en hun kijk op de wereld delen. En omdat ze zich via sociale media informeren, worden ze voortdurend in hun overtuiging gesterkt”, geeft Pierre Philippot nog mee. Een zwakke plek die werd gebruikt om angst en rebellie te voeden en zo verkiezingen te beïnvloeden in het voordeel van extremistische partijen.

De meeste berichten op sociale media worden trouwens gedeeld zonder dat ze gelezen worden. The Science Post leverde daar in 2016 het bewijs van: de Amerikaanse satirische nieuwssite lanceerde een fake artikel dat enkel bestond uit een titel die aansloeg – met name: 70% van de Facebookgebruikers leest enkel de titels van wetenschappelijke artikels alvorens commentaar te geven – gevolgd door een neptekst in potjeslatijn. Resultaat: het artikel werd gedeeld en becommentarieerd door 46.000 gebruikers, van wie de meeste niet verder hadden gekeken dan de titel. Zo’n titel is per definitie simplistisch, ongenuanceerd en bedoeld om de aandacht van de lezer te trekken. Wie enkel de eerste lijnen van een artikel leest, vergroot zijn kans op een gedramatiseerde of foute interpretatie van de actualiteit. Bijkomend probleem: almaar meer onlineartikels zijn betalend en nog steeds zijn weinig mensen bereid om voor degelijke informatie te betalen. Ze delen nog liever ingekorte artikels of samenvattingen die ze uit tweede hand hebben.

Tot slot blijkt commentaar geven bij artikels op sociale media niet enkel voordelen te hebben. “We stellen vast dat sociale media negatieve gevoelens erg versterken”, analyseert de psycholoog. “De meningen die onder nieuwsartikels worden gepost, zijn zelden positief en sterk gepolariseerd. En iedereen schuift zijn opvattingen naar voren als ging het om het evangelie. Er valt ook ongelooflijk veel haat en agressie in te lezen en die wakkeren de angst meer aan dan het nieuws an sich. Men heeft de sociale media voorgesteld als een formidabele tool voor de democratie en de vrije meningsuiting, maar de ontgoocheling is groot: sociale media zetten veel meer aan tot oppervlakkigheid dan tot nadenken!”