Wie herinnert zich nog dat gênante moment?

Het is ons allemaal al eens overkomen: dat moment waarop je in de grond zinkt van schaamte na een gênante uitspraak of een pijnlijke situatie. En het schaamtegevoel dat je blijft achtervolgen. Maar dat spotlighteffect, waardoor je denkt dat alle blikken voortdurend op je gericht zijn, klopt niet.

Je zit tegenover een belangrijke klant en merkt dat er een vlek op je bloes zit. Je wandelt door de stad en constateert plots dat je gulp openstaat en je die onmogelijk discreet kunt dichtritsen. Je wil troostend uit de hoek komen, maar je slaat de bal compleet mis. Of je struikelt en gaat midden in een druk winkelcentrum letterlijk op je bek.

We hebben het allemaal al wel eens meegemaakt. Het zijn momenten waarop je je eenzaam voelt en door de grond zinkt van schaamte. “Geen prettig gevoel, maar volkomen normaal”, sust Vincent Yzerbyt, professor sociale psychologie aan de UCL, gespecialiseerd in sociale perceptie en relaties tussen groepen. “We focussen heel sterk op alles wat met ons persoontje te maken heeft en denken dat anderen dat ook doen. Als we iets zeggen of doen dat uit de toon valt, zijn we er stellig van overtuigd dat dit iedereen rondom ons is opgevallen en nadien blijvend zal worden herinnerd. Maar dat klopt helemaal niet: uit studies is gebleken dat de meeste omstaanders doorgaans helemaal niets hebben gemerkt.”

Deze inschattingsfout – men spreekt ook wel van een cognitieve bias – heeft een naam: het spotlighteffect. In gezelschap hebben we voortdurend de indruk dat we in de schijnwerpers staan en dat anderen ons nauwlettend in de gaten houden. En dus hechten we buitensporig veel belang aan onze eigen woorden en daden. Een gevoel dat sterker wordt zodra we ietwat afwijken van de norm. “Dit mechanisme stelt ons in staat om te functioneren in de maatschappij, het herinnert er ons aan dat er normen zijn. We worden namelijk voortdurend heen en weer geslingerd tussen de drang om ons te onderscheiden van de massa en het verlangen om te zijn zoals iedereen. Het spotlighteffect bezorgt ons een onbehaaglijk gevoel wanneer we té hard opvallen en helpt ons te kiezen voor de gulden middenweg.”

Alles gaat voorbij

Uiteraard blijven niet al onze flaters onopgemerkt. Niets zo vernederend dan te merken dat de anderen meesmuilend lachen of een veelbetekenende blik uitwisselen. Laat ze maar lachen, zou je kunnen denken, maar zo’n flater zorgt voor een moment van verlegenheid, dat wel een eeuwigheid lijkt te duren. Toch hoef je je geen zorgen te maken: tenzij dat gênante moment echt heel ongewoon is, verdwijnt het snel en zonder gevolgen naar de achtergrond. “De anderen letten echt niet méér op jou dan jij op hen”, stelt Vincent Yzerbyt gerust. “Beeld je in dat iemand valt zonder veel erg of dat iemand per ongeluk iets heel stoms zegt. De persoon in kwestie zal zich wellicht diep schamen, maar zeg nu zelf: hoelang is dat voorval je bijgebleven? Zelf weet ik nog heel goed dat ik op mijn twaalfde een keer plat op mijn buik ben gegaan op een podium, maar ik denk niet dat een van mijn kameraden van toen zich daar nog iets van herinnert.”

Beter nog: een pijnlijke situatie kan anderen zelfs soms positief stemmen. “Uit een experiment is gebleken dat een kandidaat die tijdens een sollicitatiegesprek zijn kop koffie omgooide, op meer sympathie kon rekenen dan te rigide of te gladde sollicitanten. Net door die kleine onhandigheid kwam deze kandidaat veel menselijker over bij de rekruteerders. Met andere woorden: de anderen kijken veel welwillender en begripvoller naar jou, dan jij naar jezelf.”

Als de schaamte toch aanhoudt

De meeste van je blunders worden door derden nauwelijks opgemerkt. Of ze zijn snel vergeten. Rest enkel nog jezelf daarvan te overtuigen. “Het is volkomen normaal dat je de eerste uren of dagen na een gênant moment aan niets anders kunt denken: jeetje, hoe pijnlijk, hoe dom moet ik er wel niet hebben uitgezien! Het is ook normaal dat je nu en dan aan dat voorval terugdenkt”, weet de professor. “Problematisch wordt het als je eindeloos blijft piekeren over wat er is gebeurd en je niet in staat bent het voorval te relativeren of het van je af te zetten. Net zoals bij een cognitieve bias, kunnen ook sommige schaamtegevoelens pathologisch worden. Je krijgt dan angstgevoelens of een sociale fobie en je gaat de eventuele gevolgen van je flater compleet overschatten.”

Dan kan het nuttig zijn om in psychotherapie te gaan en zal een behandeling heel vaak vruchten afwerpen. “Zelf kreeg ik al patiënten over de vloer die ervan overtuigd waren dat bepaalde dingen die ze hadden gedaan, enorme proporties hadden aangenomen”, bevestigt Marilyn Merlo, een psychologe gespecialiseerd in psychotherapie. “Vaak hebben ze een verkeerde kijk op het voorval: ze hebben het gevoel dat de anderen een oordeel over hen hebben geveld, terwijl ze eigenlijk zichzelf aan het beoordelen zijn.”

Psychotherapie is dan vooral gericht op het herstellen van het zelfbeeld. “Als je beseft dat je waardevol bent als mens, zal je minder belang hechten aan wat anderen denken”, licht de psychologe toe. Nadien is het zaak om beetje bij beetje de confrontatie met de realiteit aan te gaan. “Je moet terug naar de plaats van het voorval, je moet de anderen durven vragen wat ze toen dachten, enz. Door die confrontatie zal je inzien dat de anderen veel minder hard oordelen dan je dacht en kan je eindelijk ophouden met vechten tegen het verleden. Als je het van je af kunt zetten, verdwijnt ook het schuldgevoel.” En slaag je erin – waarom ook niet? – om eens goed om die blunder te lachen!