Wie houdt de familie samen na de ouders?

Grootouders en ouders zijn vaak de lijm van de familie. Broers en zussen, neven en nichten verzamelen geregeld bij hen thuis. Maar wat als zij wegvallen door ziekte of overlijden? Wie neemt dan de fakkel over?

Kerstmis, de verjaardagen van de (klein)kinderen, hun huwelijksdag, een barbecue... Er zijn in een jaar tal van gelegenheden waarop het verzamelen geblazen is bij de (groot)ouders thuis. Gelegenheden waarop je kan bijpraten met broers en zussen, waarop tante eens kan palaveren met haar neefje over de studies die hij heeft aangevat. Maar als de (groot)ouders overlijden bestaat de kans dat ook die familiebijeenkomsten een stille dood sterven. En dat je je familie nog enkel sporadisch tegenkomt op begrafenissen en huwelijken.

Kritiek moment

“Het overlijden van de (groot)ouders is een kritiek moment voor families”, ervaart Else-Marie van den Eerenbeemt, familietherapeut en docent intergenerationele familie- dynamiek. “De ouder-kindrelatie duurt namelijk een leven lang. Ze brengt veel vreugde, maar ook kwetsuren. En die blijven, ook als de ouders overleden zijn. Dat zie je in de relatie tussen broers en zussen.”

Vaak willen sommigen absoluut een goed contact behouden met de rest van de familie. “Meestal is dat de oudste. Die heeft de ouders tot ouders gemaakt en spreekt vaak namens de ouders, ook postuum”, zegt Else-Marie van den Eerenbeemt. Maar niet iedereen is zo happig om nauw contact te houden met zijn broers en zussen. Zeker als er grote verschillen waren binnen een gezin, zie je dat families uiteenvallen wanneer de ouders er niet meer zijn. Op dat moment verandert de dynamiek binnen de familie waardoor veenbranden die door de jaren heen wat smeulden, plots hevig oplaaien.

“Stel, moeder had een favoriet kind, dan kunnen de anderen het die zus of broer kwalijk nemen dat die zo’n goeie band had. Kinderen hebben vaak ook een heel verschillend beeld van hun ouders. Iedereen heeft zijn eigen waarheid. Dat maakt het moeilijk om met je kwetsuren bij je broers en zussen aan te kloppen. De oudste zal de ouders misschien willen verdedigen, terwijl het ogenschijnlijke zondagskind van het gezin alle problemen die hij of zij altijd verborgen hield voor de ouders, plots op tafel gooit.”

Erfeniskwesties

Bovenop mogelijke spanningen tussen broers en zussen, komen ook nog eens erfeniskwesties, die helemaal voor een explosieve cocktail kunnen zorgen. Dick Schluter, partner van Else-Marie van den Eerenbeemt en ook familietherapeut, deed onderzoek naar de evolutie van familiebanden na het verdelen van de erfenis. Bij de helft bleven de goede familieverhoudingen onveranderd. Een kwart schoot beter met elkaar op door de gemeenschappelijke ervaringen bij het overlijden en de verdeling van de nalatenschap. Maar een kwart kreeg ruzie bij de verdeling en een groot deel van deze broers en zussen hadden geen contact meer met elkaar. Hoe het je familie vergaat, hangt voor een groot stuk af van hoe het er voor het overlijden van je ouders aan toeging.

Piramide

Dat de familieband tussen broers en zussen wat verwatert, is volgens psychotherapeut en docent Familieopstellingen Indra Torsten Preiss een natuurlijk proces. “Een familie is altijd een piramide. Je hebt de grootouders en daaronder de kinderen en kleinkinderen. Als de grootouders overlijden, vormen de kinderen samen met hun kinderen en misschien al kleinkinderen een nieuwe piramide. Het nieuwe gezin krijgt voorrang op het oude, waardoor de band met broers en zussen automatisch minder belangrijk wordt.”

Daarnaast speelt in vele westerse landen nog mee dat we onze familie niet nodig hebben om te over- leven. “Als je in tijden van nood een beroep kan doen op het OCMW, dan is familie minder noodzakelijk om je financieel te steunen. In maatschappijen waar dat sociale vangnet door de overheid niet wordt georganiseerd, blijft familie heel belangrijk, ook broers en zussen.”

Familieverhaal

Maar, waarschuwt Indra Torsten Preiss, het feit dat we hier in het Westen minder contact hebben met broers en zussen, ooms en tantes, neven en nichten, verdoezelt een beetje hoe sterk families verbonden zijn. “Via je ouders krijg je ideeën mee over relaties, over succes, over hoe mannen en vrouwen horen te zijn, hoe je omgaat met kinderen, wat je gelukkig maakt, hoe je met geld omgaat,... En als er conflicten zijn waar niet over gepraat kan worden, dan leven die voort in de volgende generaties. Daarom is het belangrijk dat ook neven en nichten blijven communiceren. Ze vormen een lotsgemeenschap. Ze hebben een vergelijkbaar lot omdat ze een vergelijkbare familiegeschiedenis hebben.”

“Mensen willen heel graag een familieverhaal hebben”, vult Else- Marie van den Eerenbeemt aan. “Zonder besta je deels uit lege bladzijden. Je kan wel nieuwe verhalen maken met je partner en kinderen, maar je blijft een leegte voelen.” Tantes, ooms, neven, nichten,... maken allemaal deel uit van zo’n familieverhaal. Je tante vertelt tijdens een familiefeest misschien wel iets over je moeder dat je nog niet wist en waardoor je je moeder beter kan begrijpen. “Mensen zijn ook heel trouw aan hun familie. Stel dat je partner zegt dat je een moeilijke familie hebt, dan word je woedend, terwijl je het zelf ook zo ervaart. Een ander mag er niet aan raken. Mensen willen niet afgesneden zijn van hun familie. Dat zorgt voor fantoompijn. Een pijn die je niet ziet, maar er wel voortdurend is.”

En een pijn waar ook de volgende generaties erg onder kunnen lijden. “Ik krijg vaak meldingen van kinderen die merken dat moeder of vader het lastig vindt dat ze geen contact meer hebben met hun broer of zus.”

Bovendien riskeer je dat conflicten zich herhalen bij de volgende generaties, weet Indra Torsten Preiss. “Trouw zijn aan je ouders, betekent hetzelfde doen als je ouders. Ik heb eens gewerkt met twee broers die het familiebedrijf van hun ouders hadden overgenomen. Het was duidelijk dat de ene loyaal was aan zijn moeder en de andere aan zijn vader. Ze namen de ruzies en spanningen die er waren tussen hun ouders mee naar het bedrijf.”

Nieuwe rituelen

Na het overlijden van de ouders contact houden met je broers en zussen en eventuele conflicten bijleggen is dus heilzaam voor jezelf en voor je kinderen en kleinkinderen. Het is belangrijk om de familierituelen in stand te houden, vindt Else-Marie van den Eerenbeemt. En misschien zelfs nog beter: om nieuwe rituelen in het leven te roepen. “Kom eens samen op de verjaardag van moeder. Ga dan bijvoorbeeld wandelen in het dorp waar jullie ouders woonden en daarna gezellig eten. Het is beter om samen iets te doen, dan almaar te praten. Want in praten schuilt gevaar. Dan komt er misschien pijn naar boven waarmee sommige broers of zussen (nog) niet geconfronteerd willen worden.”

Je mag ook geen te hoge verwachtingen hebben wanneer je zo’n nieuw familieritueel wil opstarten, waarschuwt de familietherapeut. “Zoiets moet je rustig opbouwen. Misschien komt er de eerste keer niet veel familie opdagen, maar het jaar erop komen er misschien een neef en een tante extra mee wandelen. Uiteindelijk hoop je dat mensen ook eens met elkaar kunnen praten, maar dat moet niet het uitgangspunt zijn.”

Een andere manier die vandaag vaak wordt gebruikt om contact te houden met de familie is via een familiegroep op WhatsApp of Messenger. Maar dan moet iedereen het ermee eens zijn om via zo’n app te communiceren, zegt Else-Marie van den Eerenbeemt. Als er via die weg familienieuwtjes worden gedeeld, moet ook echt iedereen in die groep zitten. Zit er één tante niet in de groep, dan weet die niet dat neef X in het ziekenhuis ligt of nicht Y een kindje verwacht en zo ontstaan er nieuwe conflicten.

Coronaconflicten

Zowel Torsten Preiss als van den Eerenbeemt merken dat de coronacrisis families nog verder uit elkaar heeft gedreven. Enerzijds ontstonden er conflicten door botsende opvattingen over vaccinatie, quarantainemaatregelen,... Anderzijds konden de misschien al broze familierituelen twee jaar lang niet doorgaan waardoor ze doodbloedden. ‘Terug contact opnemen!’, klinkt het ietwat dwingend. “Het wordt tijd dat we familie terug als ons belangrijkste goed zien en denken: willen we daar iets zoals de corona- crisis en de polarisatie die ermee gepaard ging, laten tussenkomen? Des te meer nu het minder goed gaat met de economie en we armer dreigen te worden. Dan wordt familie als vangnet weer belangrijker”, aldus Indra Torsten Preiss.

Else-Marie van den Eerenbeemt: “We zijn helemaal afgedreven naar een ik-maatschappij. Maar ik voel dat er een kentering bezig is. Het verlangen naar ‘wij’ is heel groot. En dan is familie heel belangrijk. We hebben heel veel gefragmenteerde relaties met vrienden, collega’s, ex-partners,... Maar familie staat voor continuïteit en duurzaamheid. Je kan er niet zomaar mee breken, want familie zit verbonden met duizenden draden. De natuur zit zo in elkaar dat wortels belangrijk zijn. Bij mensen zijn wortels ook van wezenlijk belang om te kunnen functioneren.”