Online opgelicht: schuld en schaamte

Online bedrog eist steeds meer slachtoffers. Naast geplunderde bankrekeningen blijkt vooral de psychologische ravage aanzienlijk.

“Een oude kast online te koop zetten, leek me een fluitje van een cent. Na tien minuten hing er al een geïnteresseerde dame aan de lijn”, vertelt Herman. “Zij bood meteen de gevraagde prijs en vroeg om alles via WhatsApp te regelen. Ik had totaal geen argwaan toen ze mijn rekeningnummer vroeg om het geld te storten waarna ik moest inloggen op mijn laptop om te kijken of het geld was aangekomen. Intussen hadden ze blijkbaar mijn computer gehackt. Voor mijn neus zag ik al mijn geld in schijven van 250 euro verdwijnen van mijn rekening. Aan de andere kant van de lijn lachte ze me gewoon uit! Nadien bleef ik achter met een financiële en emotionele kater. Pas na enkele weken kon ik het aan mijn partner en kinderen opbiechten. Sindsdien durf ik online nauwelijks nog iets te regelen, wat mij natuurlijk enorm belemmert maar de angst en het wantrouwen zitten heel diep.”

Emotionele band

Dat slachtoffers van online oplichting een gelijkaardige psychologische impact ervaren als wie met ‘traditionele’ criminaliteit wordt geconfronteerd, blijkt onder meer uit Nederlands onderzoek. Toch is het voor die eerste groep niet evident om de weg te vinden richting professionele hulp wanneer ze met de emotionele gevolgen van de misdaad worstelen. “Een van de obstakels daarbij is dat mensen die online bestolen worden zichzelf niet altijd als slachtoffer zien, uit schuldgevoel of schaamte omdat ze zelf codes hebben gegeven of geld gestort. Soms minimaliseren ze het gebeuren of blijven ze zelfs hangen in ontkenning. Bovendien is de schade bij cybercrime vaak minder zichtbaar. Wanneer iemand bij jou inbreekt, is de averij duidelijk. Als gedupeerde bel je de politie en die verwijst je ook door naar slachtofferhulp voor de emotionele opvolging. Bij een online beroving is niet alleen de financiële schade vaak veel omvangrijker maar zijn de omstandigheden ook waziger. Zo kan er ook een emotionele band bestaan met de oplichter zoals bij vriendschapsfraude, wat het nog lastiger maakt om de realiteit onder ogen te zien”, vertelt Ines Deprez, coördinator slachtofferhulp bij Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW).
Wat ook meespeelt is dat er veelal met een zwart-witbril gekeken wordt naar misdrijven: je bent dader of slachtoffer. “Bij online oplichting speelt een andere dynamiek waarbij mensen worden gemanipuleerd om wachtwoorden en zo te delen, waardoor de buitenwereld soms met ongeloof of afkeurend reageert. Daardoor kunnen mensen helemaal toe-klappen en geloven dat het aan hen ligt. Het maakt van hen dubbele slachtoffers: van de oplichting zelf én het gebrek aan erkenning en begrip door de omgeving”, benadrukt ook Céline Bisschop (inhoudelijk directeur CAW West-Vlaanderen).

Iedereen in de val

Elisa, die een topfunctie heeft bij een internationaal bedrijf, liet zich verleiden tot een veelbelovende bitcoinbelegging die zogezegd gepromoot werd door de eigenaar van kledingketen Zara. “Zijn we niet allemaal een beetje hebberig als je denkt een extraatje te kunnen verdienen? Precies daar speelden die hackers gewiekst op in, besef ik nu. Erger dan het geld dat ik kwijtspeelde, vind ik de angst die al maandenlang als een tweede huid aan mij kleeft en waardoor ik continu mijn rekeningen wil checken. Ik weet niet of ik daar ooit nog van verlost kan raken.”
“Je kan misschien denken ‘hoe kan je zo’n bericht nu geloven?’, maar we krijgen geregeld valse mails binnen en dan kan er altijd eens eentje tussen glippen waarbij je minder alert bent en niet meteen gaat controleren of dat profiel wel klopt”, beaamt consumentenpsycholoog Barbara Briers (UA/UGent). Bovendien nemen we 95% van onze beslissingen onder tijdsdruk, of als we druk bezig of al wat vermoeid zijn. Dan neemt ons ‘reptielenbrein’, dat instinctief en automatisch reageert, de bovenhand. Iedereen, ongeacht je opleiding of leeftijd, kan zo in de val gelokt worden.”
Gevoelens van schuld en schaamte vormen een rode draad in de getuigenissen van gedupeerden. Die emoties zijn soms nog heviger naarmate mensen ook hun eigen netwerk erin meegezogen hebben doordat ze geld ontleenden van familieleden of spaargeld van de kinderen gebruikten. “Dat kan het extra moeilijk maken om het bedrog onder ogen te zien maar ook de sociale gevolgen zijn een stuk verreikender want je relaties worden eveneens aangetast”, vertelt Ines Deprez. Ook angsten, onveiligheidsgevoelens, machteloosheid, verdriet, boosheid, stress en een gedeukt vertrouwen in zichzelf en de maatschappij worden door veel slachtoffers aangehaald.

Verliefd op een oplichter

Via Facebook begon Marie (65) te chatten met een knap uitziende oudere Amerikaanse man die haar een vriendschapsverzoek had verstuurd. Wekenlang ontspon zich een boeiend virtueel gesprek. “We hadden een klik en toen hij me vroeg om een klein bedrag te storten omdat zijn rekening geblokkeerd was, aarzelde ik niet. Uiteindelijk heb ik alles samen zo’n 20.000 euro van mijn spaargeld naar hem gestuurd, zogezegd om hem naar hier te laten reizen. Ik bleek verliefd op een oplichter en heb me zo ongelofelijk kwaad, gefrustreerd maar ook naïef en dom gevoeld!”
“De voornaamste reden dat we vatbaar zijn voor vriendschapsfraude is wellicht dat we sociale wezens zijn. We hebben nood aan relaties. Dat maakt ons kwetsbaar als er misbruik van gemaakt wordt. Oplichters spelen daar gewiekst op in. Een onschuldig ogend bericht van een onbekende die je speciaal lijkt te vinden, kan een gevoelige snaar raken. Gekoppeld aan FOMO – we willen vooral niks missen – maakt dat je extra bereid om het gesprek online aan te gaan want je weet maar nooit welke kans je zou laten liggen. Dat is zeker geen kwestie van dom zijn”, legt Barbara Briers uit.

Vertrouwen herwinnen

Toch blijven heel wat mensen na zo’n traumatische oplichting emotioneel in de kou staan doordat lang niet iedereen de reflex heeft de politie te contacteren of aan te kloppen bij slachtofferhulp. “Zo’n aangifte is nochtans nuttig, niet alleen om politiediensten nog alerter te maken voor bepaalde oplichtingspraktijken maar ook voor jezelf, om erkenning te krijgen van wat je is overkomen”, zegt Céline Bisschop.
Zowel de CAW (Brussel en Vlaanderen) als de Waalse tegenhanger Aide aux Victimes biedt gratis administratieve, juridische en psychologische opvang aan wie te maken krijgt met deze nieuwe fenomenen van oplichting. “We bekijken met de slachtoffers of er manieren zijn om de financiële schade te beperken, maar bovenal luisteren we naar hun verhaal zonder te oordelen! Erover praten is belangrijk”, benadrukken Céline Bisschop en Ines Deprez.

Toekomstplannen

“Veel mensen zijn na zo’n nare ervaring bang geworden voor eenvoudige zaken zoals een mail openen, een overschrijving doen of met een vriend chatten. Daardoor dreigen ze zichzelf te isoleren. Via psychologische begeleiding helpen we hen om die angsten en schuldgevoelens aan te pakken en dat vertrouwen te herwinnen. Dat de wereld digitaler wordt, valt immers niet meer om te keren.”

Doordat online oplichters niet zelden met veel spaargeld aan de haal gaan, kunnen ook de lang gekoesterde toekomstplannen plots op losse schroeven komen te staan. “Dat je de middelen niet meer hebt om je kinderen te laten studeren of dat je als gepensioneerde weer moet bijklussen bijvoorbeeld. Dat betekent dat je moet leren omgaan met een compleet nieuwe realiteit en ook daarvoor bieden we ondersteuning op maat.” ●

Meer info caw.be

Tips tegen online bedrog: slachtofferzorg.be

Check plusmagazine.be voor het verhaal van Sylvie