Gaat cash morgen op de schop?

In geen enkel ander land in Europa reageren mensen zo gefrustreerd op het verdwijnen van cash als in België. Wat zijn de gevolgen en wat zijn de oplossingen? En waarom dromen overheden van een wereld zonder bankbiljetten en munten?

De sluiting van tal van bankkantoren en het verdwijnen van veel geldautomaten uit het straatbeeld zijn een bron van frustratie voor veel Belgen. Meestal kaart een consumentenorganisatie dat soort grieven aan, maar nu komt de Europese Centrale Bank (ECB) zelf met de vaststelling naar buiten. Uit een recente peiling blijkt dat veel landgenoten zich zorgen maken over hoe moeilijk het wordt om aan cash geld te geraken, en niet alleen buiten de steden. Volgens het ECB-rapport klagen gebruikers in België het meest over het gebrek aan beschikbare geldautomaten. “In geen enkel ander land in Europa noteren we zoveel klachten over het tekort aan beschikbaar contant geld of zien we het aantal misnoegden zo snel stijgen”, aldus de Nationale Bank van België (NBB). In de peiling gaf 27% van de Belgen aan dat ze moeilijkheden ondervinden om aan bankbiljetten te geraken.”

Bankfilialen met uitsterven bedreigd

Bijna een op de drie Belgen heeft ondertussen moeite om bankbiljetten te bemachtigen. Dat is 12% meer dan drie jaar geleden! Logisch, want het aantal geldautomaten is de afgelopen drie jaar sterk teruggeschroefd, aldus de NBB. Tegelijkertijd “blijft het aantal bankkantoren over het hele grondgebied in versneld tempo dalen”, preciseert Anne Fily, auteur van een rapport van de financiële burgerbeweging Financité (franstalige tegenhanger van FairFin in Vlaanderen) over financiële inclusie in België in 2022. Daaruit blijkt dat in ons land in tien jaar tijd 50% van de bankfilialen de deuren heeft gesloten, de laatste jaren was er gemiddeld meer dan één sluiting per dag. En ook het aantal selfbankingautomaten, waar je overschrijvingen kan doen en je rekeningen kan raadplegen, neemt gestaag af. De voorbije tien jaar verdween meer dan de helft van deze toestellen. Binnen de eurozone kende België, samen met Nederland, de sterkste daling van het aantal geldautomaten. We beschikken nu nog over 489 geldautomaten per miljoen inwoners, tegenover 807 gemiddeld in de eurozone.

Geen geldautomaat meer in de buurt

Het verdwijnen van cash is symptomatisch voor een breder probleem: dat van het uitsluiten van mensen van bankdiensten en digitale platformen. Een lezeres die de administratie van haar 81-jarige moeder regelt, reageert ontredderd: “Alles wordt ingewikkeld. Mama zou een sms ontvangen met de pincode voor haar nieuwe kaart, maar ze raakte er niet wijs uit. Toen de bank in haar buurt dichtging, kon ze geen persoonlijke hulp meer krijgen. Hetzelfde geldt voor contant geld: er is geen geldautomaat meer in haar omgeving. Men wil van iedereen digitale gebruikers maken, hen richting elektronisch geld drijven, maar mama voelt zich niet op haar gemak met een pc of smartphone. Op die manier creëren we een bevolkingsgroep die van het banksysteem is uitgesloten, mensen die op andere vlakken in hun leven nog wel autonoom kunnen en willen functioneren.”

Anne Fily heeft deze uitsluiting in cijfers omgezet. “Het is waar dat een groot deel van de klanten tevreden is over het gebruik van online bankieren. Maar lang niet iedereen: tussen 2,4 en 2,9 miljoen Belgen maken geen gebruik van digitale bankverrichtingen.”

Durf jij nog naar het casino?

Hoe is het zover gekomen? En wat is de reden om contant geld af te schaffen en digitaal bankieren door te drukken? Allereerst is er een financieel belang. De kosten van cash in Europa worden op 129 euro per persoon per jaar geraamd. Dit omvat de productie, distributie en veilige recuperatie van cash. Contant geld bannen betekent kosten elimineren. Een andere reden is de controle van de overheid op onze uitgaven. De afschaffing van cash betekent dat de overheid meer controle kan uitoefenen op wat burgers met hun geld doen. Daar zijn soms goede redenen voor, zoals de financiering van terroristische activiteiten en maffianetwerken controleren, het witwassen van geld en zwartwerk... Daarom is het in ons land niet meer mogelijk om goederen of diensten boven de 3.000 euro cash te betalen.

Maar misbruik ligt op de loer. Zo zorgt een plan van de Nederlandse overheid om alle banktransacties van meer dan 100 euro op te slaan in een grote database voor verontwaardiging bij organisaties en particulieren die bekommerd zijn om hun privacy. Als een dergelijke maatregel wordt ingevoerd, kunnen algoritmes uitgaven, bankrekeningen en identiteitskaarten aan mekaar koppelen. Zou je dan nog voor een paar euro durven gokken in het casino als je van plan bent bij je bank een auto- of renovatielening te vragen? Zet dit niet de deur open voor massatoezicht, Big Brother? Bezorgde Nederlandse klanten hebben in elk geval al actie ondernomen en geld van hun bankrekeningen weggehaald. Wat Rabobank er dan weer toe bracht om klanten te waarschuwen voor de ‘risico’s van contant geld’, zoals diefstal, en te vragen om minder vaak geld af te halen.

De kip of het ei?

Er is nog een derde reden waarom het belang van contant geld als betaalmiddel in ons land in drie jaar tijd is afgenomen van 57% naar 45%. Volgens Rodolphe de Pierpont, woordvoerder van Febelfin, de Belgische federatie van de financiële sector, komt dat omdat er nu meer mogelijkheden zijn om op andere manieren te betalen, zoals contactloos, met de smartphone, enz. Hij merkt op dat zowel het aantal geldopnames bij geldautomaten als de bedragen sinds 2015 gedaald zijn. Maar wat kwam eerst, de kip of het ei? Als het aantal geldafhalingen afneemt, leidt dat tot het weghalen van geldautomaten, dat is logisch. Of is het andersom en dalen de geldafhalingen omdat de geldautomaten verdwijnen?

Van één zaak is de Europese Centrale Bank zeker: “de lockdowns en beperkende maatregelen als gevolg van de coronapandemie hebben een rol gespeeld bij het verlies aan populariteit van cash betalen.” Een andere zekerheid is dat contant geld steeds minder belangrijk wordt in het dagelijks leven, ondanks het feit dat zes op de tien burgers er nog steeds op staat om cash geld op zak te hebben. Zo steekt er in onze portemonnee aan het begin van de dag gemiddeld nog 97 euro aan contanten.

Wat zijn de oplossingen?

Het is belangrijk om aan te stippen dat het verdwijnen van cash niet onomkeerbaar is. Er bestaan wel degelijk oplossingen om een evenwicht tussen cash en elektronisch geld te bewaren. Wij sommen er drie op.

1. De regelgeving. Het aantal geldautomaten in België krimpt omdat Belfius, BNP Paribas Fortis, KBC en ING hun krachten hebben gebundeld en Batopin hebben opgericht, een consortium voor de uitbouw van een netwerk van neutrale geldautomaten onder het merk Bancontact, dat mettertijd alle eigen geldautomaten van deze banken zal vervangen. Het consortium streeft naar een netwerk van 2.240 toestellen tegen eind 2024. Maar volgens berekeningen van de NBB zal dit voor 40% minder geldautomaten zorgen in ons land. Batopin schat dat 98,79% van de bevolking binnen 5 kilometer van de woning over een geldautomaat zal beschikken. Maar dan wel... in vogelvlucht! Test-Aankoop ziet nog een ander probleem: de kosten. Neem nu de basisrekening van KBC. Daar kost geld afhalen buiten het eigen netwerk 50 eurocent. Maar Batopin maakt geen deel uit van het eigen netwerk, aldus nog KBC!

Niet iedereen is overtuigd van de oplossing van Batopin, verre van zelfs. Na talrijke klachten heeft de Belgische mededingingsautoriteit een onderzoek ingesteld, zo maakte de minister van Economie bekend. De banken zullen moeten aantonen dat het Batopin-akkoord de dienstverlening aan de burgers daadwerkelijk verbetert, wat niet evident is. Lukt dit niet, dan zal er nieuwe wetgeving komen om iedereen in staat te stellen gemakkelijk en in alle vrijheid over zijn eigen geld te beschikken.

Weet ook dat de banken Argenta, AXA, Crela, Vdk en Bpost een ander netwerk ontwikkelen, naast Batopin, onder de naam Jofico.

2. De universele bankdienst promoten. In 2021 werd de universele bankdienst (UBD) ingevoerd. Die is bestemd voor mensen die niet digitaal kunnen of willen bankieren en plafonneert de kosten voor manuele bankverrichtingen, zoals het opnemen van cash, papieren overschrijvingen doen of het versturen van papieren afschriften. Het probleem is dat het UBD-charter tussen de overheid en de banken geen succes is, omdat de vorm ervan niet-bindend is. De banken hebben het dus niet gepromoot, wat logisch is. En de overheid heeft evenmin haar voorlichtingsrol vervuld, wat een deel van de oplossing zou kunnen zijn.

3. Alternatieve netwerken ontwikkelen. Idealiter vind je overal een geldautomaat op maximum 2,5 km wandelafstand, met een minimum van één automaat per 1.500 inwoners. Een van de oplossingen om dit doel te bereiken is de uitrol van alternatieve netwerken zoals de Nickelrekening van BNP Paribas. Met deze rekening wil de bank binnen de vier jaar 300.000 Belgische klanten aantrekken. Hoe werkt het? Door gebruik te maken van een lokaal netwerk van meer dan 1.300 verkooppunten in het hele land – in een beginfase voornamelijk krantenwinkels, maar later ook andere lokale winkels. Deze formule heeft haar nut al bewezen in Frankrijk (2 miljoen klanten) en Spanje.

Het gaat hier niet om advies verlenen of beleggingen bespreken, het gaat enkel om een basisdienst voor het uitvoeren van dagdagelijkse bankverrichtingen. De rekening kost 20 euro per jaar, plus de kosten voor verrichtingen, zoals geld afhalen. De eerste drie geldafhalingen per maand via een automaat in de krantenwinkel zijn gratis, voor elke extra afhaling betaal je 50 cent. Er geldt ook een geldopnamelimiet: bijvoorbeeld 500 euro per 7 kalenderdagen.