Origineel manuscript Bezette Stad voor het eerst te zien

Het Letterenhuis in Antwerpen zet Bezette Stad, het modernistische meesterwerk van Paul Van Ostaijen (1896-1928), precies 100 jaar na zijn verschijnen, in de kijker. Het oorspronkelijke manuscript, dat uitgerekend na een eeuw weer opdook, wordt voor de eerste keer tentoongesteld.

Een tentoonstelling over één dichtbundel? Wel ja, want er is veel over te zeggen en vooral te tonen. Bezette Stad was zo literair baanbrekend binnen de avant-gardekunst, aldus de curatoren Johanna Ferket en Lies Galle. Al heeft het werk pas veel later zijn huidige cultstatus gekregen, mede dankzij de ongetwijfeld bekendste versregel Boem Paukeslag.

Vernieling en hoop

Wat zat er achter deze bundel, en hoe is hij tot stand gekomen? In welke tijdsgeest? Dat is wat de tentoonstelling ‘Boem Paukeslag. Bezette stad 100!’ wil tonen. Van Ostaijen schreef hem in 1920, vlak na de Eerste Wereldoorlog in Berlijn, toen de avant-gardestad bij uitstek. Hij was samen met zijn vriendin Emma Clément op de vlucht voor de Belgische overheid, die hem wilde vervolgen voor activisme. De dichtbundel toont hoe Van Ostaijen als jonge man – hij was amper 18 toen WOI begon – die periode van bezetting en vernieling ervoer, maar ook zijn hoop op revolutie en een betere wereld.

Die thema’s zet het Letterenhuis in scène. Aan het begin van de tentoonstelling kom je terecht in de bevreemdende sfeer van Antwerpen in oorlog, met historische foto’s, muziek, het lawaai van bombardementen. Van Ostaijen werkte als klerk op het stadhuis en ervoer de Duitse inval vanop de eerste rij. De bijzondere ritmische typografie van zijn ‘Bezette Stad’ lijkt dan ook aan flarden geschoten poëzie. Maar ook de film speelde een belangrijk rol. Het was het nieuwe medium in Van Ostaijens tijd. Film was als het ware een nieuwe religie, filmsterren zoals Asta Nielsen, goden. Van Ostaijen was erg actief in het nachtleven. Theater, cinema, musicals brachten voor hem nieuwe hoop. Filmfragmenten, liedjes, affiches en reclameslogans roepen die sfeer op.

Het verdwenen manuscript

En dan het topstuk. Het oorspronkelijke manuscript van ‘Bezette Stad’ dat decennia lang onvindbaar was en recent weer opdook. Ondanks zijn hoge leeftijd, verkeert het nog in uitstekende staat. Het intacte handschrift werd aangekocht door de Vlaamse regering en nu wordt een selectie van de 150 pagina’s getoond. Het volledige manuscript is gedigitaliseerd en kan ook op die manier worden geraadpleegd. Het geeft tot in de kleinste details een spectaculair inzicht in het werkproces van Van Ostaijen.

Hij tekende de volledige lay-out van het werk uit voor zijn vormgever Oscar Jespers (1887-1970), zodat die het excentrieke ontwerp naar de drukpers kon vertalen. Het manuscript toont hoe en waar de gedichten in de bundel moesten worden geplaatst en welke verzen Van Ostaijen bewerkte, inkortte of schrapte. Het manuscript werpt op die manier een geheel nieuw licht op het ontstaansproces. Als je het wil zien, heb je precies drie maanden de tijd. Daarna moet het weer vijf jaar ‘rusten’. Omdat het honderdjarige document zo fragiel is, dient het immers in perfecte klimatologische omstandigheden bewaard te worden.

Het Letterenhuis legt daarnaast ook een aantal andere originele en nooit eerder getoonde handschriften, brieven en drukproeven in de vitrinekasten. Ze komen uit de privé-collectie Baestaens, die het museum vorig jaar verwierf, en geven een inkijk in de persoonlijkheid van de op amper 32-jarige leeftijd aan TBC overleden Antwerpse dichter.