Toen Doornik een stukje Engeland was

Doornik is de enige Belgische stad die ooit deel uitmaakte van het koninkrijk Engeland. Meer nog: in de Henegouwse stad werd een roemruchte kroonpretendent geboren die de Tudors van de Britse troon wilde stoten.

In de krijgsbouwkunde heet zoiets een ‘waterpoort’: een opening in de stadswallen om een waterloop door te laten. In de middeleeuwen kwamen ze vaak voor, maar vandaag blijven er in Europa slechts enkele zeldzame exemplaren over, waarvan een in Doornik. Het stenen monument uit de 13de eeuw overbrugt de Schelde en was ooit beveiligd met valhekken. De Doornikzanen spreken liefdevol over hun ‘brug met gaten’ en hebben van het bouwwerk een van de symbolen van hun stad gemaakt.

De kazuifel van Beckett

Lange tijd was deze gatenbrug van essentieel belang voor de stad: de omwalling werd niet onderbroken en tegelijk konden handelsschepen de stad verlaten om de open zee en Engeland te bereiken. Doornik had immers een sterke band met Albion en exporteerde linnen en natuursteen naar dit land. “De blauwe Doornikse steen krijgt door verwering het aanzien van zwart marmer, zoals je kunt zien aan het portaal van de kathedraal”, vertelt stadsgids Marie-Lyne Masquelier. “Je vindt die steen terug in de doopvonten en grafstenen van Engelse kerken.”

Doornik was een uitvalsbasis voor heel wat reizigers die naar de overkant van het Kanaal wilden. Enkele weken voor hij op bevel van Hendrik II van Engeland zou worden vermoord, houdt Thomas Beckett, aartsbisschop van Canterbury, hier in 1170 halt op de terugweg van zijn ballingschap. Als dank voor hun gastvrijheid schenkt hij de monniken een van zijn kazuifels. Dat kleed wordt nog altijd bewaard in de kathedraal. Het is gemaakt van glanzende rode zijde en fijn borduurwerk uit het Nabije Oosten.

Een overtuigend engelengezicht

Toch is de bekendste Doornikzaan in de Angelsaksische wereld geen bisschop, steenhouwer of lakenwever. De naam Peterkin (of Pierrequin) Werbecque zegt je waarschijnlijk niets, maar vele generaties Britse scholieren hebben over hem geleerd onder zijn Engelse naam Perkin Warbeck. De man en zijn avontuurlijk leven leeft voort in spannende legendes en wilde theorieën. Zelfs Mary Shelley, auteur van Frankenstein, heeft een geromantiseerde biografie aan hem gewijd.

Peterkin is zoon van een Doornikse stadsopzichter uit de gilde van de binnenschippers. Hij woont slechts enkele jaren in Doornik voor hij naar de grote Vlaamse steden gestuurd wordt om er Nederlands te leren en een internationaal handselsnetwerk uit te bouwen. De jonge Peterkin laat zich al snel aanwerven op verschillende schepen en doorkruist gans Europa. Zijn leven staat op zijn kop wanneer hij op een mooie ochtend in 1491 voet aan wal zet in Cork, Ierland. Hij krijgt van de kapitein, een Bretonse handelaar, het bevel zich te hullen in de dure zijden gewaden uit de lading in het scheepsruim. Met zijn engelengezicht en charisma wordt hij ingezet om aarzelende textielkopers te overtuigen.

De echte troonopvolger?

De reactie van het publiek op de kaaien is ietwat verrassend: ze zien in de mooi aangeklede jongen onmiddellijk prins Richard, de verdwenen zoon van de overleden Engelse koning Edward IV. Peterkin ontkent eerst dat hij Richard is. Hij spreekt geen woord Engels en zweert op de bijbel dat hij maar een simpele Doornikzaan is, maar dat helpt niet. Het gerucht verspreidt zich als een lopend vuurtje: de huidige Engelse koning bezet de troon onrechtmatig, de echte troonopvolger is in Ierland gespot. Uiteindelijk speelt de jonge Werbecque het spel mee en overtuigt ook zichzelf dat hij Richard is.

Wellicht waren zijn aankomst en zogenaamd spontane herkenning heel zorgvuldig in scène gezet. Peterkin zal zich later het slachtoffer noemen van een complot dat was opgezet door enkele edellieden die zich wilden wreken op de Tudors. Het verhaal slaat in elk geval aan en de zelfverklaarde Richard IV wordt aan de hoven in Europa met alle egards ontvangen. Margaretha van York, weduwe van Karel de Stoute en zus van Edward IV, erkent hem als haar neef en geeft hem lessen in etiquette in haar paleis in Mechelen zodat de jongeman zich kan gedragen volgens zijn stand.

Een hoofd op de brug

Later wordt Peterkin aan het hoofd van een klein legertje geplaatst. Hij wordt daarbij geholpen door naties die vijandig staan tegenover de Engelse koning, zoals het koninkrijk Schotland. Hij doet twee pogingen om ‘zijn’ troon te recupereren. Bij zijn tweede poging in 1497 slaat de jongeman in paniek bij het zien van de vijand en loopt weg. Wanneer hij uiteindelijk gevangen wordt genomen, wordt hij goed behandeld door het Engelse hof. Maar wanneer Peterkin probeert te ontsnappen, is voor Hendrik VII de maat vol: hij laat zijn gevangene defileren door de straten van Londen alvorens hem in 1499 op te hangen. Peterkin is dan amper 25 jaar oud. Na de executie zal de beul het lijk onthoofden en het hoofd laten wegrotten op de London Bridge. Kwestie van andere troonpretendenten af te schrikken…

Een link met Churchill

Er is dus geen Doornikzaan op de Engelse troon beland, maar omgekeerd is Doornik wel Engels geworden – voor enkele jaren tenminste. In 1513 overmeestert Hendrik VIII de stad met de vijf klokkentorens. Doornik komt in Britse handen en mag zelfs afgevaardigden naar het Lagerhuis sturen. Om zijn oorlogsbuit stevig in handen te houden, laat Hendrik VIII bij de stad een ontzagwekkend fort bouwen, bewaakt door duizenden soldaten. Van dit bouwwerk blijft er vandaag de massieve Hendrik VIII-toren, gebouwd met stenen uit Engeland. Maar waar is de rest van dat fort naartoe? “Je loopt erop”, lacht Marie-Line Masquelier, terwijl we langs de Schelde wandelen. “Lodewijk XIV zal de vesting laten ontmantelen om de stenen te kunnen hergebruiken voor het kanaliseren van de stroom.” Sindsdien is Doornik nooit meer Brits geweest, al heeft de stad de banden nooit volledig verbroken. In de 19de eeuw zal de in Doornik geboren kunstenaar Louis Haeghe de officiële lithograaf/aquarelschilder worden van koningin Victoria. Je kan enkele van zijn werken zien in het Museum voor Schone Kunsten van Doornik. En in het kasteel van Windsor vind je ook stukken van het beroemde Doornikse porselein uit de 18de en 19de eeuw. De tekeningen op dat porselein ademen trouwens een zeer Engelse smaak en sfeer uit. Het Doornikse Museum voor Sierkunst stelt een knappe verzameling van dit unieke vaatwerk tentoon.

Om af te sluiten nog één Engelse link. Boven een van de stadspoorten bevond zich ooit een reusachtig standbeeld van Lodewijk XIV. Dat beeld werd later ‘weggehaald’ door de hertog van Marlborough om te dienen als versiering voor zijn kasteel in Blenheim. Enkele decennia later wordt hier een zekere Winston Churchill geboren.